28 février 2020

Covid-19 và những biến số khó lường


Nguyn Quang Dy

25/02/2020


Trước giao tha năm Canh Tý (2020), khi Hà Ni chun b bn pháo hoa đ tin năm cũ (con heo) và đón năm mi (con chut) thì tri bng ni sm chp và mưa rào như gia mùa hè. Mt hin tượng l chưa bao gi thy! Dù đó là do biến đi khí hu hay Thượng đế báo hiu đim g cho năm mi (như “mt năm vi-rút”), biến c Đng Tâm gây đ máu đã được bi tiếp bng dch Vũ Hán gây hong lon, như là “khng hong kép” (double crises).


K t khi dch bùng phát ti Vũ Hán cách đây hơn hai tháng, thế gii ch biết là Coronavirus, nay gi là Covid-19. Trung Quc và thế gii ch biết rt ít v vi-rút mi. Trong khi nhiu câu hi vn chưa được gii đáp, thì vi-rút mi này đã tr thành “yếu t thay đi to ln” làm bc l “gót chân Asin” ca Trung Quc. Covid-19 đã to ra mt cuc khng hong ln và bước ngot mi cho Trung Quc sau Thiên An Môn, vi nhng biến s khó lường.


Gót chân Asin

Theo cp nht ca Worldometer (đến 25/2/2020), có 80.354 ca lây nhim và 2.707 ca t vong. T khi bùng phát, vi-rút mi t Vũ Hán đã lan ra 40 quc gia và lãnh th, gm con tàu Diamond Princess đu ti cng Yokohama, vi 691 ca lây nhim. Đến nay, Vit Nam có 16 ca lây nhim trong khi Hàn Quc có 977 ca. Vit Nam đã công b tình trng khn cp v y tế và dng các chuyến bay ti/t Trung Quc, nhưng vn chưa đóng ca biên gii.

Trong khi lãnh đo WHO kêu gi các nước chun b cho đi dch (pandemic), trong khi chính quyn M đ ngh Quc hi chi 2,5 t USD đ chng Covid-19, trong khi các nước láng ging vi Trung Quc (như Hàn Quc) đang phi vt v đi phó vi nguy cơ dch bùng phát, thì các quan chc y tế Vit Nam t tin đã “kim soát được vi-rút Covid-19”, và các quan chc giáo dc Vit Nam ch quan quyết đnh cho hc sinh đến trường vào ngày 2/3.

Phi chăng s ch quan và t tin hơi sm vì bnh thành tích? Vi Trung Quc, Vit Nam là nước láng ging lin k v đa lý, và “cùng chung vn mnh” v chính tr. Vi Hàn Quc, Vit Nam cũng có quan h gn gũi: có gn 25.000 người Hàn sinh sng Vit Nam (là cng đng đông nht), và có gn 200.000 người Vit sinh sng Hàn Quc (rt đông). Mi ngày có 11 chuyến bay t Hàn Quc v Vit Nam, tim n nhiu ri ro khó lường.

Còn quá sm đ ch quan và t mãn rng “Vit Nam là nước đu tiên dp được dch Covid-19”.  Nhng kết qu ban đu ca Vit Nam là đáng t hào vì trong gn 2 tun ch có 16 người b lây nhim và nay đã hi phc, trong khi không có ca nào b chết. Nhưng đó cũng có th là “khong lng trước cơn bão”. Mt s bác s Vũ Hán đã cnh báo là mt s bnh nhân đã phc hi vn có th b tái nhim, và thi gian bnh có th kéo dài lâu hơn 14 ngày.

Theo James Palmer (Foreign Policy, 12/2/2020), vic tăng đt xut s ca lây nhim và t vong ch yếu là do Trung Quc thay đi cách chn đoán và thng kê, trong khi vi-rút này vn là mt bí n được che đy làm người ta nghi ng. Neil Ferguson (mt chuyên gia v dch) cho rng đến nay mi phát hin được 10% s ca lây nhim và con s t vong còn khá xa s tht. Có 3.000 nhân viên y tế Vũ Hán b lây nhim (gp đôi con s đã thông báo).

Theo báo cáo ca Trường đi hc Imperial College London (21/2/2020), “khong 2/3 s ca lây nhim Covid-19 xut phát t Trung Quc chưa được phát hin trên thế gii”. Năm triu người đã ri khi Vũ Hán trước khi thành ph b phong ta (ngày 23/1). Theo ông Tedros Adhanom Ghebreyesus (Tng giám đc WHO) “ca s cơ hi đang khép li” vi vic kim soát Covid-19, và các nước cn chun b cho tình hung có đi dch (pandemic).

Covid-19 là mt tai ha bt ng cho Trung Quc, không ch thách thc y hc hin đi mà còn đe da “trò chơi vương quyn” ca Tp Cn Bình, làm bc l nhng t huyt như “gót chân Asin” ca Trung Quc. Ln này, chc Trung Quc không đ ngun lc mà h đã da vào đ phc hi sau khng hong SARS 17 năm trước. Người Trung Quc, t lãnh đo đến dân thường, t Bác s đến bnh nhân, nay đu “bình đng” trước Covid-19 và t thn.

Covid-19 còn mnh hơn c mt đo quân ln vi vũ khí hin đi. Nó không ch lây nhim trong nước và trong quân đi Trung Quc, làm suy yếu sc chiến đu ca PLA, mà còn lan ra khp thế gii (đến nay là 37 quc gia và vùng lãnh th). Nó đe da bùng phát ti mt s nước khác, vi làn sóng “bài Trung” làm cô lp Trung Quc, và có th làm tê lit các chương trình mang du n Tp Cn Bình như “Vành đai Con đường” và “MIC 2025”.

Theo Richard Haass (Ch tch CFA), “Tác đng lâu dài nht đi vi Trung Quc là v chính tr”… H qu ca nó có th làm tê lit h thng khi Tp cng c quyn lc, làm các quan chc đa phương không dám nói tht và làm tht. “Chương trình chng tham nhũng ca Tp thay thế các quan chc có năng lc bng các quan chc trung thành”. (How the coronavirus crisis destroyed the Xi’s myth, Gordon Watts, Asia Times, February 19, 2020).

Nay Trung Quc ph thuc quá nhiu vào xut khu đ duy trì nn kinh tế. Khong 20% GDP ca Trung Quc là t xut khu. M là th trường ln nht ca Trung Quc. Nếu chiến tranh thương mi tiếp tc gia tăng s biến khó khăn kinh tế thành khng hong chính tr. Trung Quc s b cô lp và suy thoái bi hai “đòn kép” (twin blows) là chiến tranh thương mi và Covid-19. H qu là “bt an v kinh tế s dn đến nhng vn đ v an ninh”.

Dch Covid-19 bùng phát tuy không phi là vn đ đa chính tr hay s kin chính tr, nhưng nó có h qu đa chính tr và dn đến các s kin chính tr. Căng thng xã hi có th làm suy sp v chính tr (political implosion). “Covid-19 là git nước tràn ly, có th biến đi v thế quc tế ca Trung Quc, và làm thay đi căn bn h thng quc tế”.  (The Geopolitics of the Novel Coronavirus, George Friedman, Geopolitical Futures, February 4, 2020).


T gic mơ đến ác mng

Theo Minxin Pei (Bùi Mn Hân 裴敏欣 - BVN) và Nicholas Kristof, Trung Quc không hc được bài hc kinh nghim SARS (2002-2003) đ đi phó vi Civid-19 ti Vũ Hán (2019-2020). (The Coronavirus Is a Disease of Chinese Autocracy, Project Syndicate, January 25, 2020; Coronavirus Spreads and the World Pays for China’s Dictatorship, New York Times, January 29, 2020).

Vũ Hán, tâm chn ca Covid-19, có v trí chiến lược và thu nhp bình quân cao (20.000 USD), nhưng khi vi-rút bùng phát thì Bc Kinh không phn ng kp thi. Kết qu là năm triu người hong lon ri Vũ Hán trước khi b phong ta. Theo Minxin Pei, “Bc Kinh không sn sàng đi phó vi bùng phát có quy mô ln như vy”. Sau dch SARS, “chưa thy có s biến chuyn thc s nào v cách thc Trung Quc x lý các cuc khng hong ln”.

Mixin Pei nói rng trong vòng mt tháng (t gia tháng 12/2019 đến gia tháng 1/2020) Trung Quc đã đ mt “cơ hi vàng” khi chính quyn thm vn và k lut tám Bác s v ti “tung tin đn” khi h cnh báo v vi-rút l. Sau my tun bt đng và lúng túng (đến 20/01/2029) s người lây nhim đã tăng gp đôi. Covid-19 làm người ta nh ti tiu thuyết “The Eyes of Darkness” ca Dean Koontz (1981), làm xut hin các thuyết âm mưu.

Thế gii “hu s tht” mà Yuval Harari cnh báo, vi nhng tin vt (fake news) làm tht gi ln ln (half truth) là mnh đt tt cho các thuyết âm mưu. Nhưng không ai có th xác nhn nhng thông tin ca t phú lưu vong Quách Văn Quý (Guo Wengui 郭文 - BVN) có cơ s hay không, hoc khng đnh bà Thch Chính L (Shi Zhengli 石正 - BVN) ph trách phòng thí nghim P4 Vũ Hán có liên quan đến bùng phát dch Covid-19 và tr thành “con dê tế thn” hay không.

Nguyên nhân chính là “li h thng” ca chế đ tìm cách bưng bít thông tin đ che giu s tht, đn đến s “mù lòa ca chuyên chế” (authoritarian blindness). Khi vi-rút mi được phát hin ti Vũ Hán (8/12/2019) chính quyn đã bt ming các Bác s và nhà báo. Khi bt đu có người b chết (11/1/2020) chính quyn vn ph nhn vi-rút mi có th lây t người sang người. Tình trng bt đng và lúng túng làm cho vi-rút bùng phát, không th kim soát.

Khi tình hình đã b mt kim soát, vi hàng chc ngàn người b lây nhim và t vong (đến 20/1) chính quyn buc phi có “hành đng quyết lit”, nhưng đã quá mun. Ngày 6/2, Bác s Lý Văn Lượng (Li Wenliang 李文亮 - BVN), mt trong tám Bác s Vũ Hán b thm vn, đã chết vì Covid-19 như mt k “t vì đo”, làm bùng lên mt làn sóng phn n và tuyt vng. Tp Cn Bình và lãnh đo Bc Kinh đã b bt ng và lúng túng đi phó vi cơn bão truyn thông.

Khi các quan chc Trung Quc đng trước mt vn đ, “h thường xem vn đ đó thc cht là k thut hay chính tr”. Nếu là chính tr, “h s đá vn đ đó lên trên, đ ch quyết đnh, thường là rt chm trong mt th chế quá tp trung”. Trong khi Ian Johnson coi “ch nghĩa hành đng” (actionism) “là nhu cu chính tr đ cho người khác thy mình có hành đng”, thì Minxin Pei coi hành đng quyết lit ca Bc Kinh là “quân s hóa chính quyn”.

Chiến tranh thương mi ca M đánh vào kinh tế Trung Quc khi nó đang chu kỳ suy thoái. Covid-19 bi tiếp mt đòn na làm Trung Quc lao đao. Sau kỳ ngh Tết Nguyên Đán, chng khoán Trung Quc gim mnh: Shanghai composite gim 7.7%, và Shenzhen Component Index gim 8.5%. Goldman Sachs d báo tăng trưởng GDP gim 0.4% và S&P d báo tăng trưởng 5% (năm 2020), và Financial Times d báo tăng trưởng 4% (năm 2024).

Trung Quc đóng góp ti 1/3 tăng trưởng toàn cu (còn ln hơn c M, EU và Nht cng li), nên tác đng toàn cu ca Covid-19 bùng phát “còn ln hơn nhiu so vi d kiến” và có th dn  đến s kin “Thiên nga đen” (black swan). Covid-19 bùng phát làm thay đi trit đ đng lc ca kinh tế Trung Quc”.  (Coronavirus economic impact: Australia could be among world’s hardest hit nations, Martin Farrer, Guardian, February 7, 2020).

Nhưng điu làm lãnh đo Trung Quc lo nht là s bưng bít ca chính quyn đa phương v dch Covid-19, s xô đy người dân Trung Quc chĩa s phn n và tuyt vng ca h vào h thng chuyên quyn ca Đng. Vì vy, Tp phi “chiến đu trên hai mt trn” là chng vi-rút Corona và vi-rút chính tr. (Coronavirus: what Xi fears most is Chinese turning on the Communist Party, Wang Xiangwei, South China Morning Post, February 8, 2020).

Giáo sư Ha Chương Nhun (Xu Zhangrun) (许章润 - BVN) ca Đi hc Thanh Hoa đã bày t s phn n và tuyt vng khi viết bài tiu lun “Báo đng lây lan: Khi phn n vượt qua s hãi”. Theo ông, “c h thng đã bt lc. Điu còn li là tâm trng vô vng”. Đó là “tình trng thoái hóa giai đon cui” và “s vô năng ca lú ln v t chc và bt lc ca h thng”. (Viral Alarm: When Fury Overcomes Fear, Xu Zhangrun, China File, February 10, 2020).

Đ đi phó, Bc Kinh đã thay các quan chc đng đu H Bc và Vũ Hán bng người thân tín ca Tp (13/2/2020), và trn áp tiếng nói phn bin ca trí thc Trung Quc, là nn nhân ca Covid-19 và chế đ chuyên quyn. Hơn 60 hc gi các trường đi hc ln trên thế gii va ký vào bc thư ng gi Tp Cn Bình do Giáo sư Andrew Nathan khi xướng (22/2/2020) đ phn đi vic bt giam Lut sư Ha Chí Vĩnh (Xu Zhiyong 许志永 - BVN) và nhóm trí thc.

Covid-19 đã to ra thách thc nghiêm trng đu tiên trong nước đi vi quyn lc ca Tp. Trước s rn nt ca Bc Kinh, Tp đang đng trước mt cuc khng hong chính tr tim n. Trn áp xã hi dân s càng làm bc l s bt cp và bt lc ca h thng khi b khng hong như SARS hay Corona. Nói cách khác, Trung Quc là “người khng l chân đt sét” (Does China Have Feet of Clay, Joe Nye, Project Syndicate, April 4, 2019).

Phát biu ti hi ngh thượng đnh v trí tu nhân to toàn cu (9/7/2017 ti Trung Quc), s gia Yuval Harari cnh báo: “thut toán có nguy cơ to ra nn đc tài s… Điu đó có th kết thúc rt ti t… H đt nn văn minh nhân loi trước ri ro, nếu không có gii pháp, chúng ta s gp vn đ rt ln... Chúng ta không bao gi được đánh gía thp s ngu xun ca con người”.  (Humans are a post-truth species, Yuval Harari, Guardian, August 5, 2018).

Nay người Trung Quc nhn thy rng h đang phi tr giá cho h thng kim duyt thông tin ca Bc Kinh, rng ch có minh bch và t do ngôn lun mi cu được h. Vì không kim soát được vi-rút Corona, Bc Kinh đang c kim soát vi-rút chính tr đ bo v gii lãnh đo. Điu đó có nghĩa là chính danh ca Tp Cn Bình đang gp nguy him. Vy làm thế nào đ Vit Nam tránh được con đường mòn ca Trung Quc và thoát khi nguy cơ?


Biến s khó lường

Khi nói v Trung Quc, chúng ta phi nghĩ đến Vit Nam. Khng hong Covid-19 làm bc l s bt lc ca th chế chính tr li thi, vi nhng nút tht làm tc nghn dòng năng lượng như các khi u ác tính. Ông Trn Quc Vượng có lý khi nói (2/12/2019) “Cơ đ ta xây dng 75 năm nay sp đ hay không cũng do chúng ta thôi, chng phi do k thù đâu. Chng ai xâm lược mình… Chng ai lt đ chúng ta đâu. Ta không làm tt thì t ta lt đ ta thôi”.

Năng lc x lý khng hong ca Vit Nam vn yếu vì th chế li thi và qun tr kém. Hin nay, khách Trung Quc nhp cnh Vit Nam không cn visa nên rt ri ro. Sau bùng phát Covid-19 và sau khi WHO tuyên b tình trng khn cp v y tế toàn cu, Vit Nam buc phi hn chế nhp cnh, tuy chưa tuyên b đóng ca biên gii vi Trung Quc (như Nga và Triu Tiên) vì s làm mt lòng Trung Quc và đình tr xut khu qua biên gii.

Sau Tết càng ri ro vì có nhiu l hi truyn thng, làm người dân ham vui chơi và các công ty du lch ham kinh doanh, nên có th “trên bo dưới không nghe”. T sau Tết Nguyên Đán, hc sinh được ngh hc tiếp đến hết tháng Hai. Nếu B Giáo dc đnh cho hc sinh đi hc tr li vào ngày 2/3 là mt quyết đnh rt ri ro. Tình trng Covid-19 lây lan nhanh vi nguy cơ bùng phát Hàn Quc là mt cnh báo cho Vit Nam v ri ro tim n.

Trong bi cnh phi đi phó vi sc ép t hai phía, Chính ph Vit Nam “tiến thoái lưỡng nan” (như “catch-22”), nhưng cn quyết đoán đ thoát him. Vic hn chế hay đóng ca biên gii đ ngăn chn dch lây lan, hay m ca vì sc ép ca Trung Quc và cng đng doanh nghip, là mt quyết đnh rt khó khăn. Tình trng khan hiếm khu trang là mt ví d Vit Nam có th đi phó thế nào vi khng hong Covid-19 và nn ô nhim không khí.

Vit Nam buc phi phong ta mt s đa đim (như Vĩnh Phúc) và dng mt s hot đng (như du lch và giáo dc). Theo các chuyên gia kinh tế, GDP ca Vit Nam năm 2020 s gim ít nht 0,4% (còn 6%), vì ph thuc nhiu vào Trung Quc. Du lch chiếm 7% GDP, nên s b nh hưởng nhiu nht bi Covid-19 (d kiến s mt 6-7 t USD trong 3 tháng ti). Khách Trung Quc chiếm 1/3 tng s khách du lch, nên s gim ít nht là 90%.

Theo ông Akira Kawamoto (Project Syndicate, 12/2/2020) vic đóng ca s gây sc ln cho chui cung ng toàn cu ti châu Á. V xut khu, Đài Loan s b nh hưởng nhiu nht, kế đến là Vit Nam, Malaysia, và Hàn Quc. V du lch, Thailand, Vit Nam, Singapore s b thit hi ln nht. Nhưng ông cho rng “chia s thông tin vi công chúng có th hiu qu trong vic kim chế bùng phát, hơn là cách hn chế t do đi li mt cách kht khe”.

Có người lo ngi dch Covid-19 bùng phát làm “Đng Tâm có th b lãng quên” và “EVFTA có th là câu chuyn ca hành tinh khác”. Tuy lo ngi đó phn ánh nguy cơ ca Covid-19, nhưng chưa thy hàm ý và quan h nhân qu ca các s kin đi vi Vit Nam. Ngày 12/2/2020, 401 ngh sĩ EU đã b phiếu thun cho EVFTA, vi 192 phiếu chng, và 40 phiếu trng. EVFTA là cơ hi tt đ Vit Nam gim ph thuc quá nhiu vào Trung Quc.


Li cui

Ti Trung Quc, Covid-19 đã tr thành yếu t thay đi to ln (a huge game changer), biến “Gic mơ Trung Quc” thành cơn ác mng Vũ Hán, báo hiu “màn chót” đang ti gn mt s suy sp v kinh tế và chính tr. Ti Vit Nam, biến c Đng Tâm được bi tiếp bng dch Vũ Hán gây kinh hoàng như “khng hong kép”. Vô hình trung Covid-19 đang giúp Vit Nam mt cơ hi tt và đng lc mi đ “thoát Trung”, như “h qu không đnh trước”.

Khi Peter Navaro viết cun sách “Chết dưới tay Trung Quc”, chc ông không biết có ngày Vũ Hán b Covid-19 biến thành t đa. Nay người dân Vũ Hán và các nơi khác Trung Quc đang tr thành nn nhân ca Covid-19. Đó là điu mà Bc Kinh t chuc ly khi lãnh đo ca h không x lý được, đ dch mi bùng phát và biến thành khng hong ln. Vi ý nghĩa đó, Covid-19 có “công ln” làm cho người dân Trung Quc đang tnh ng.

Không biết khi nào thì Covid-19 s được kim soát và lng l rút lui sau khi gây tn tht to ln. Có th vi-rút khác s xut hin vì loài người đã tàn phá và đo ln t nhiên. Covid-19 còn làm cho các người ta hiu rng mun hoch đnh kinh tế trong tương lai phi hiu v dch hc. Trung Quc chc s không còn ging như trước, và khó có th bt được ming người dân. Đó là bước ngot khi “phn n vượt qua s hãi”, khi bác s Lý Văn Lượng đã nói lên mt s tht đơn gin trước khi chết: “Mt xã hi lành mnh không nên ch có mt tiếng nói”.

Tham kho

1. The Wuhan Virus: How to Stay Safe, Laurie Garrett, Foreign Policy, January 25, 2020 
2. Coronavirus Is a Disease of Chinese Autocracy, Minxin Pei, Project Syndicate, Jan 28, 2020 
3. Coronavirus Spreads and the World Pays for China’s Dictatorship, Nicholas Kristof, New York Times, January 29, 2020 
4. Xi’s one-man Rule Hamstrings Coronavirus Response, Katsuji Nakazawa, Nikkei Asian Review, January 30, 2020 
5. Coronavirus Outbreak Highlights Cracks in Beijing’s Control, Lenora Chu, Christian Science Monitor, January 31, 2020 
6. Weak and Undemocratic Governance is Dangerous for Your Health, Joshua Kurlantzick, Globalist, February 1, 2020 7. Coronavirus will hit global growth, Rana Foroohar, Financial Times, February 3, 2020. 
8. Coronavirus Crisis Shows China’s Governance Failure, Li Yuan, NYT, February 4, 2020 
9. The Geopolitics of Novel Coronavirus, George Friedman, Geopolitical Futures, Feb 4, 2020 
10. Coronavirus economic impact: Australia could be among world’s hardest hit nations, Martin Farrer, Guardian, February 7, 2020). 
11. China’s Leader Wages a War on Two Fronts: Viral and Political, Jeremy Page and Lingling Wei, Wall Street Journal, February 7, 2020 
12. Coronavirus: what Xi fears most is Chinese turning on the Communist Party, Wang Xiangwei, South China Morning Post, February 8, 2020 
13. Where’s Xi? China’s Leader Commands Coronavirus Fight From Safe Heights, Chris Buckley and Steven Lee Myers, New York Times, February 8, 2020 
14. The coronavirus outbreak has exposed the deep flaws of Xi’s autocracy, Richard McGregor, Guardian, February 9, 2020. 
15. Coronavirus: China’s Chernobyl moment? Peter Frankopan, London Times, Feb 9, 2020 
16. Viral Alarm: When Fury Overcomes Fear, Xu Zhangrun, China File, February 10, 2020 
17. As Numbers Soar, Here’s Everything We Dont Know About the Coronavirus, James Palmer, Foreign Policy, February 12, 2020. 
18. Economic Consequences of Coronavirus, Akira Kawamoto, Project Syndicate, Feb 12, 2020 
19. A virus called Wuhan-400 causes outbreak in a Dean Koontz thriller from 1981, Kate Whitehead, South China Morning Post, February 13, 2020 
20. Is Political Change Coming to China? Yuen Yuen Ang, Project Syndicate, Feb 14, 2020 
21. Political carnage of China’s coronavirus outbreak is just beginning, Minxin Pei, Nikkei Asian Review, February 19, 2020 
22. How the coronavirus crisis destroyed the Xi’s myth, Gordon Watts, Asia Times, Feb 19, 2020 
23. China’s Leaders Obsessed With Secrecy, Frank Ching, YaleGlobal, February 20, 2020 
24. How the Coronavirus Revealed Authoritarianisms Fatal Flaw, Zeynep Tufekci, Atlantic, February 22, 2020 
25. Vietnam is set to lose billions of dollars due to coronavirus, and it's already feeling the impact of the deadly outbreak, Kate Taylor, Business Insider, Februy 24, 2020, 26. Wall Street Is Finally Waking Up to the Damage Coronavirus Could Do, Neil Irwin, New York Times, February 25, 2020 
27. Coronavirus là tai ha cho Trung Quc năm 2020, 
Nguyn Quang Dy, Viet-studies, February 3, 2020

N.Q.D. 25/2/2020