Trịnh Hữu Long - Phạm Đoan Trang
Theo Quê Choa
Lập luận căn bản mà một số người ủng hộ Điều 258 Bộ luật Hình sự đưa
ra là: 258 là điều luật bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích
hợp pháp của tổ chức và công dân; kẻ nào xâm phạm những giá trị ấy thì
phải bị trừng phạt. Tuy nhiên, trái với lập luận căn bản này, 258 lại là
một điều luật xâm phạm nghiêm trọng các quyền tự do của công dân, chứ
không hề bảo vệ.
Nếu chỉ xét về khía cạnh tinh thần và lý tưởng lập pháp, Điều 258 Bộ luật Hình sự tỏ ra rất thuyết phục. Ta hãy xem:
“Điều 258. Tội lợi dụng các quyền tự do
dân chủ xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ
chức, công dân. (1) Người nào lợi dụng các quyền tự do ngôn luận, tự do
báo chí, tự do tín ngưỡng, tôn giáo, tự do hội họp, lập hội và các quyền
tự do dân chủ khác xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp
pháp của tổ chức, công dân, thì bị phạt cảnh cáo, cải tạo không giam giữ
đến ba năm hoặc phạt tù từ sáu tháng đến ba năm. (2) Phạm tội trong
trường hợp nghiêm trọng thì bị phạt tù từ hai năm đến bảy năm.”
Chung quy lại, điều luật này có nội
dung là bảo vệ lợi ích của Nhà nước, tổ chức, công dân trong xã hội
trước các hành vi xâm phạm của người khác. Có vẻ đó là một ý chí lương
thiện và đầy tính lý tưởng, một thứ không thể phủ nhận và bất cứ kẻ nào
phủ nhận đều đáng bị trừng phạt. Tuy vậy, các quyết định lập pháp không
cần đến mạch máu nóng chuyên chở những suy nghĩ giản đơn về sự lương
thiện như vậy. Nó cần hơn cả là một tư duy lập pháp, kỹ thuật lập pháp
dựa trên nền tảng công lý và khoa học.
Mơ hồ, chung chung – điều tối kỵ trong ngôn ngữ lập pháp
Trong ngôn ngữ pháp luật, có ít nhất
một điều mà các nhà soạn thảo phải tránh: sự mơ hồ, chung chung
(vagueness). Xem xét các điều khoản còn lại của Bộ luật Hình sự, ta nhận
thấy hầu hết chúng đều quy định những hành vi rất cụ thể như giết
người, gây thương tích, hiếp dâm, trộm cắp, buôn bán ma túy, nhận hối
lộ, bắt giữ người trái pháp luật,… Các điều khoản này nhằm bảo vệ những
lợi ích cụ thể của tổ chức và cá nhân trong xã hội. Lẽ dĩ nhiên, pháp
luật được xây dựng nên để bảo vệ những lợi ích chính đáng của những
thành viên trong xã hội. Vậy thì tại sao lại có hẳn một điều luật sinh
ra chỉ để nhắc lại nguyên lý đó? Điều này cho chúng ta thấy phạm vi điều
chỉnh của Điều 258 rộng đến mức có tính bao trùm lên toàn bộ hệ thống
pháp luật chứ không đơn giản là một điều luật đơn lẻ trong một bộ luật
đơn lẻ.
Theo Điều 8 Bộ luật Hình sự, “tội phạm”
được định nghĩa là “hành vi nguy hiểm cho xã hội”. Khoa học hình sự
chia hành vi thành hai loại: hành động hoặc không hành động, chỉ những
phản ứng biểu hiện ra bên ngoài của một người. Như vậy, tội phạm là
những gì rất cụ thể, chứ không phải là những nguyên lý hay lý tưởng.
Giả sử có một nghị định nào đó quy định
trách nhiệm của cơ quan quản lý nhà nước là tạo ra một môi trường
Internet lành mạnh ở Việt Nam. Với tính từ “lành mạnh”, nghị định này
trở thành mơ hồ, chung chung, vì nó không chỉ ra được một ranh giới cụ
thể giữa những trường hợp vi phạm và không vi phạm. Không có tiêu chuẩn
cụ thể nào để phân định “lành mạnh” và “không lành mạnh”. Việc xem phim
sex chẳng hạn, có thể bị một người coi là đồi bại, không lành mạnh,
nhưng lại là hoạt động có tính chất giải trí hoặc chữa bệnh, v.v. đối
với người khác.
Một điều khoản hoặc điều luật mơ hồ, chung chung, nghĩa là nó có phạm vi áp dụng rất rộng trong những trường hợp rất cụ thể.
Điều 258 (Tội lợi dụng các quyền tự do
dân chủ xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ
chức, công dân) không có tính từ nào phạm lỗi mơ hồ, chung chung, nhưng
nó có một động từ (“lợi dụng”) và một số danh từ (“lợi ích của Nhà
nước”) phạm lỗi này.
Nó dẫn đến một loạt câu hỏi:
- Thế nào là “lợi dụng”? Tận hưởng
quyền tự do của con người đến mức nào thì bị coi là “lợi dụng”? Tại sao
việc thực hiện quyền của mình lại bị coi là lợi dụng?
- Sử dụng, hay nói đúng hơn, tận hưởng, quyền tự do dân chủ đến mức nào thì bị Nhà nước coi là “lợi dụng”?
- Có thể sử dụng các quyền tự do dân chủ để làm những việc gì?
- Lợi ích của Nhà nước cụ thể là gì? Ai
quy định lợi ích của Nhà nước? Đã từng có công dân nào nhìn thấy bảng
danh sách các lợi ích của Nhà nước để biết đường tránh vi phạm chưa?
Ví dụ, hành động in áo phản đối đường
lưỡi bò, chống dự án khai thác bauxite Tây Nguyên, v.v. của một số
người, nếu đã xâm phạm lợi ích Nhà nước thì cụ thể là xâm phạm những gì,
quy ra thành tiền là bao nhiêu để nếu có thể thì người phạm tội sẽ đền
bù thiệt hại? Công dân Việt Nam có được hưởng quyền tự do dân chủ đủ để…
in áo không, và nếu in thì in như thế nào là xâm phạm lợi ích Nhà nước,
như thế nào là không xâm phạm?
Điều 258 không có câu trả lời cho các
câu hỏi đó. Việc diễn giải hoàn toàn tùy thuộc lực lượng công an và hệ
thống tòa án, dưới sự lãnh đạo duy nhất và tuyệt đối của Đảng. Và thế là
sự tùy tiện và lạm quyền lên ngôi.
Điều 258 đã bảo vệ được ai?
Một số người bảo vệ Điều 258 cho rằng
điều luật này bảo vệ tổ chức và công dân khỏi bị “xâm phạm lợi ích hợp
pháp”, và họ suy luận thêm: Đó là bảo vệ tổ chức và công dân khỏi bị vu
khống, bị xúc phạm danh dự và nhân phẩm.
Nếu vậy thì họ vướng vào một mâu thuẫn:
Bộ luật Hình sự đã có các điều khoản quy định về tội làm nhục người
khác (Điều 121) và tội vu khống (Điều 122). Hai tác giả bài viết này
không hoàn toàn đồng tình với việc xem xét hành vi làm nhục và hành vi
vu khống dưới góc độ hình sự, vì ở đây có dấu hiệu hình sự hóa các quan
hệ dân sự. Tuy nhiên, điều này một lần nữa chứng minh sự chồng chéo và
bao trùm của Điều 258.
Thông thường, việc xâm phạm danh dự,
nhân phẩm được bảo vệ bằng Bộ luật Dân sự. Bộ luật Dân sự 2005 có Điều
37 về bảo vệ danh dự, nhân phẩm, uy tín; Điều 38 bảo vệ quyền bí mật đời
tư; và các quy định về bồi thường thiệt hại.
Luật Báo chí cũng cấm việc đưa tin sai
sự thật, xuyên tạc, vu khống nhằm xúc phạm danh dự của tổ chức, danh dự,
nhân phẩm của công dân.
Điều vô duyên nhất sẽ đến khi Nhà nước
bắt giữ một người vì cho rằng họ đã lợi dụng quyền tự do ngôn luận xâm
phạm lợi ích của một người khác, kết luận điều tra được ban ra, Viện
Kiểm sát truy tố, khi ra đến tòa thì người bị hại tuyên bố: Tôi không
cảm thấy bị xâm phạm gì cả. Khi ấy, Nhà nước sẽ ăn nói ra sao?
Chừng đó quy định, điều khoản của pháp
luật xem ra đã quá đủ cho công dân và tổ chức. Vậy thì, Điều 258 ra đời
để bảo vệ ai? Câu trả lời: bảo vệ lợi ích của Nhà nước. Mà lợi ích của
Nhà nước là gì thì lại tùy vào sự yêu ghét và diễn giải của bộ máy công
quyền.
Nói cho đúng thì năm 2010, nền tư pháp
và an ninh Việt Nam đã tạo tiền lệ sử dụng Điều 258 thay cho các điều
khoản pháp luật hiện hành khác để xử lý một trường hợp “nói xấu” người
khác. Đó là khi blogger Cô Gái Đồ Long bị bắt theo Điều 258, vì có hành
động viết blog động chạm tới gia đình một ông tướng công an. Vụ bắt giam
Cô Gái Đồ Long, do đó, khiến chúng ta tưởng như ông tướng công an đó
chính là Nhà nước – bởi nếu ông là công dân thì đã có những điều luật
khác để bảo vệ quyền và lợi ích, danh dự và nhân phẩm của ông rồi kia
mà.
Như vậy, có thể nói ngắn gọn là: Điều 258 đã được vận dụng để bảo vệ lợi ích của Nhà nước và công an.
Hàng chục người đã bị bắt vì 258
Trên phương diện lập pháp, Điều 258 bất
hợp lý, tùy tiện và xâm phạm quyền công dân như thế. Và trên thực tế,
điều luật này quả thật đã được chính quyền lợi dụng để bắt giữ, xét xử
và bỏ tù ít nhất 32 người, tính từ năm 2006 đến nay. (*) Trong số này,
có một số trường hợp bị bắt vì Điều 258, nhưng về sau được/ bị chuyển
đổi tội danh. Điều đó cũng cho thấy công dụng bảo vệ chế độ tuyệt vời
của 258: Đôi khi nó là cái cớ ban đầu để công an bắt giữ những người
nói/viết những gì mà chính quyền không ưa; cứ bắt giam cái đã rồi sẽ
điều tra, nghiên cứu để chuyển đổi tội danh cho phù hợp sau.
- Năm 2006: Đoàn Văn Diên (Hiệp hội Đoàn kết Công Nông Việt Nam)
- Năm 2007: Trương Minh Đức (nhà báo tự
do), Trương Minh Nguyệt (Hội Ái hữu Tù nhân Chính trị và Tôn giáo),
Nguyễn Văn Ngọc, Trịnh Quốc Thảo (nhóm Người Việt Nam yêu nước)
- Năm 2008: Nguyễn Việt Chiến (báo
Thanh Niên), Nguyễn Văn Hải (báo Tuổi Trẻ). Chuyển đổi tội danh thành
Điều 281 Bộ luật Hình sự, “Tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn khi thi hành
công vụ”.
- Năm 2009: Nguyễn Ngọc Như Quỳnh (tức blogger Mẹ Nấm), Bùi Thanh Hiếu (blogger Người Buôn Gió), Phạm Đoan Trang
- Năm 2010: Lê Nguyễn Hương Trà (nhà báo, blogger Cô Gái Đồ Long)
- Năm 2011: Nguyễn Văn Lía (tín đồ Phật giáo Hòa Hảo)
- Năm 2012: Trần Hoài Ân (tín đồ Phật
giáo Hòa Hảo), 22 thành viên của Hội đồng Công luật Công án Bia Sơn. Các
trường hợp thuộc Hội đồng Công luật Công án Bia Sơn sau này đều được/
bị chuyển đổi tội danh thành Điều 79 Bộ luật Hình sự.
- Năm 2013: Trương Duy Nhất, Phạm Viết Đào (nhà báo), Đinh Nhật Uy (blogger)
Điểm chung lớn nhất giữa các trường hợp
bị bắt tạm giam, hoặc bị xét xử và chịu án tù này là: Tất cả đều bị bắt
vì tội lạm dụng các quyền tự do dân chủ, xâm phạm lợi ích – chủ yếu là
của Nhà nước!
Điều 258 xâm phạm quyền công dân là
thế, nhưng vẫn có một bộ phận dư luận ủng hộ, vì sao? Có lẽ tinh thần
ủng hộ tuyệt đối đó xuất phát từ tư duy “Nhà nước luôn đúng”. Lối tư duy
“Nhà nước luôn đúng” này khiến những người đó tin tưởng và ủng hộ đường
lối, chủ trương, chính sách bất kể hay dở, và hằn học với tất cả các ý
kiến phản bác hay đặt vấn đề trái chiều.
——-
(*) Danh sách trên đây chỉ bao gồm
những trường hợp bị bắt vì Điều 258 mà giới truyền thông (báo chí, blog,
mạng xã hội) có đề cập. Trên thực tế, ở Việt Nam có thể còn rất nhiều
vụ bắt giữ (tạm giam hoặc tù có án) nhân danh “bảo vệ lợi ích Nhà nước”
theo Điều 258 mà ít hoặc không được truyền thông biết đến.
Danh sách được cập nhật vào ngày 13/9/2013, dựa theo nguồn: International Society for Human Rights (ISHR), 2012.