 |
| Tổng thống Venezuela Nicolas Maduro (T) gặp lãnh đạo Trung Quốc Tập Cận Bình, Bắc Kinh, 22/09/2013. REUTERS/Lintao Zhang/Pool |
Tình hình tại Venezuela cuối tháng 1/2019 này đang hết sức căng thẳng. Xung
đột có thể bùng nổ, giữa một bên là một tổng thống bị mất lòng dân, nhưng được
quân đội và Nga, Trung Quốc ủng hộ, và bên kia là chủ tịch Quốc Hội tự phong
làm tổng thống, được Hoa Kỳ và nhiều nước phương Tây hậu thuẫn. Vì sao chế độ
Venezuela, với một đất nước giàu tài nguyên hàng đầu thế giới, lại đứng trước
bờ vực sụp đổ ?
Vì sao một quốc gia giàu tài nguyên bậc nhất thế giới lại chìm trong lạm
phát kinh hoàng, kinh tế hoàn toàn kiệt quệ, chế độ chính trị ngày càng độc
đoán và bất lực, đẩy đất nước đến bờ vực rối loạn, có nguy cơ nội chiến hoặc
can thiệp quân sự từ bên ngoài ?
Đất nước Venezuela sở dĩ rơi vào tình trạng hiện nay một phần rất lớn là do
chính sách của Trung Quốc với Caracas, từ gần 20 năm qua. Dùng dòng tín dụng
lớn để khuyến khích chế độ Venezuela bám chặt lấy ảo tưởng ý thức hệ « xã hội
chủ nghĩa », bám chặt lấy việc xuất khẩu tài nguyên, khoáng sản như phương thức
sống còn chủ yếu. Kết quả là tạo ra một tầng lớp quan chức ăn bám, tham nhũng,
một bộ phận đông đảo dân chúng bị ru ngủ trong các ảo ảnh. Sau đây là phần tổng
hợp thông tin từ báo chí, về vai trò của Trung Quốc trong cuộc khủng hoảng
Venezuela hiện nay.
***
Quan hệ của Trung Quốc với « chế độ xã hội chủ nghĩa Venezuela » khởi đầu
ra sao ?
Dầu mỏ là duyên nợ của Venezuela với Trung Quốc. Trang mạng SupChina, có
trụ sở tại New York, tháng 1/2019 này, có loạt bài « The Venezuela-China
relationship, explained » đáng chú ý.
Năm 1996, Venezuela thu được hơn một tỉ đô la nhờ bán dầu cho các nước châu
Á – Thái Bình Dương, chủ yếu là cho Nhật Bản. Dầu thô của quốc gia Nam Mỹ này
bắt đầu được bán sang Nhật từ năm 1988. Ngay trước khi ông Hugo Chavez đắc cử
tổng thống năm 1998, tập đoàn dầu mỏ Trung Quốc (NPCC) đã tìm cách đàm phán để
được chính quyền lúc đó cho phép khai thác ở Venezuela. Những người ủng hộ ứng
cử viên tổng thống Chavez đã tố cáo chính sách bán tài nguyên cho « các thế lực
đế quốc ».
Sau khi lên nắm quyền, chế độ Chavez tìm thấy ở Trung Quốc đồng minh ý thức
hệ hiếm có. Tổng thống Chavez đã không thay đổi các hợp đồng đã ký của Trung
Quốc với chính quyền tiền nhiệm, và thậm chí còn mở rộng hơn.
Tháng 4/2001, ông Giang Trạch Dân - lãnh đạo Trung Quốc thời đó - đã đích
thân tới Venezuela, ký kết nhiều hợp đồng, mở đầu cho quan hệ gắn bó kéo dài đã
hơn 17 năm trời. Năm 2004 là một bước ngoặt lớn trong quan hệ hai nước. Bắc
Kinh và Caracas ký thỏa thuận cho phép mỗi bên đầu tư tại quốc gia đối tác, mà
không phải nộp thuế. Caracas cũng dành cho Bắc Kinh nhiều chế độ ưu đãi về thuế
nhập khẩu, hơn hẳn với Hoa Kỳ.
Venezuela được Bắc Kinh coi là cánh cửa mở vào Nam Mỹ. Năm 2005, Trung Quốc
đầu tư một tỉ đô la vào quốc gia này, hơn tất cả các nước khác trong khu vực.
Vào thời điểm này, đã có khoảng 20 doanh nghiệp Trung Quốc hoạt động tại
Venezuela trong đủ các lĩnh vực, từ khai thác dầu mỏ, khai thác khoáng sản, đến
xây dựng đường sắt, các hạ tầng giao thông khác, viễn thông, năng lượng, nông
nghiệp, sản xuất dụng cụ điện tử gia dụng…
Năm 2005 cũng là năm mà tổng thống Venezuela Chavez quyết định đình chỉ
quan hệ hợp tác lịch sử về quân sự với Hoa Kỳ, để xích lại gần Trung Quốc hơn.
Năm 2007, thành lập Quỹ chung Trung Quốc – Venezuela. Thương mại song phương
tăng cường, với tổng giá trị vượt quá 4 tỉ đô la. Quan hệ giữa Bắc Kinh và
Caracas ngày càng mật thiết. Tuy nhiên cũng bắt đầu từ thời điểm đó, Venezuela trở
thành quốc gia mắc nợ Trung Quốc nhiều nhất tại châu Mỹ Latinh, với khoảng 5 tỉ
đô la.
Phải chăng mục tiêu chính của Trung Quốc là khai thác khoáng sản, còn các
đầu tư cho phát triển khác chỉ là để mỵ dân ?
Thực tế cho thấy, tình trạng tài chính và kinh tế của Venezuela ngày càng
tồi tệ cùng lúc với ảnh hưởng tài chính và kinh tế của Trung Quốc tại nước này
càng gia tăng. Nhìn chung, Trung Quốc không bao giờ công bố số tiền cho vay với
các dự án cụ thể nào, cũng như điều kiện cấp tín dụng. Tình trạng mù mờ này là
mảnh đất màu mỡ cho nạn tham nhũng bùng phát.
Theo một số nhà quan sát, tín dụng của Trung Quốc cho Venezuela, với 60 tỉ
đô la, chiếm khoảng 40% tổng tín dụng của nước này cho các nước Mỹ Latinh. Nhìn
chung, Trung Quốc dành đến 90% đầu tư trực tiếp tại châu Mỹ Latinh cho các hoạt
động khai thác khoáng sản, và tình hình cũng tương tự tại Venezuela.
Một trong các dự án đầu tư của Trung Quốc được quảng bá rầm rộ tại
Venezuela là dự án xây dựng một tuyến đường sắt cao tốc đầu tiên của châu Mỹ
Latinh, trị giá 7,5 tỉ đô la, do tập đoàn xây dựng đường sắt cao tốc lớn nhất
thế giới, của Trung Quốc, China Railway Group, thực hiện. Dự án khởi sự năm
2009, đã hoàn toàn đổ bể sau đó. Năm 2015, tập đoàn Trung Quốc âm thầm rút, để
lại món nợ 400 triệu đô la cho Venezuela. Cho đến gần đây, nhiều người dân vẫn
tin tưởng sẽ có một ngày nào đó công ty Trung Quốc trở lại.
Tình hình tương tự với dự án phát triển các ngành công nghiệp của
Venezuela. Một ví dụ tiêu biểu là công ty điện tử viễn thông Orinoquia của Venezuela,
ra đời năm 2010, với 35% vốn do tập đoàn Hoa Vi Trung Quốc đầu tư. Tuy nhiên,
các dự án mà Hoa Vi hứa hẹn đã không bao giờ trở thành hiện thực.
Trên thực tế, trong lúc sản xuất nội địa của Venezuela không ngóc đầu lên
được, thì hàng xuất khẩu từ Trung Quốc ồ ạt đổ vào nước này. Nếu như năm 1998,
trước khi ông Chavez lên nắm quyền, chỉ có 0,18% hàng nhập khẩu đến từ Trung
Quốc, thì 14 năm sau, tỉ lệ này lên đến 34,9%.
Bắc Kinh cũng có một số dự án trọng điểm thành công mang tính biểu tượng
với Venezuela, như phóng vệ tinh, với sự hỗ trợ của Trung Quốc. Năm 2017,
Caracas phóng thành công vệ tinh quan sát thứ ba lên quỹ đạo. Đây có thể là một
hành động của chế độ Bắc Kinh nhằm quyền rũ chính quyền Venezuela. Tháng
9/2018, Bắc Kinh ký kết với Caracas 28 hợp đồng « hợp tác » thuộc nhiều lĩnh
vực, dựa trên nguyên tắc « bình đẳng », « tôn trọng lẫn nhau », « hai bên cùng
có lợi ».
Đầu năm nay, bất chấp Venezuela – « đối tác » hàng đầu của Bắc Kinh
tại châu lục – đang chìm sâu trong khủng hoảng, bên bờ hỗn loạn, lãnh đạo ngoại
giao Trung Quốc tại Chilê tiếp tục có một bài phát biểu hùng hồn quảng bá cho
dự án Con Đường Tơ Lụa Trên Biển, coi các nước Nam Mỹ là « thành phần tự nhiên
» và các đối tác không thể thiếu của dự án quốc tế khổng lồ mà Trung Quốc khởi
xướng và chủ trì.
Sau khi lãnh đạo Chavez qua đời năm 2013, phải chăng Trung Quốc đã gia tăng
nỗ lực biến Venezuela thành một chư hầu, thúc đẩy Caracas tăng cường khai thác
tài nguyên để hoàn nợ ?
Trong bài viết mang tựa đề « Venezuela and China : a perfert storm /
Venezuela và Trung Quốc : Một sự nhiễu loạn hoàn hảo » (1), nhà nghiên cứu Matt
Ferchen, chuyên về « mô hình phát triển Trung Quốc », quan hệ Bắc Kinh với các
nước Mỹ Latinh nhận xét : Ngay cả sau khi đã biết Venezuela lún sâu vào khủng
hoảng gần như không có lối ra, Bắc Kinh cũng không thừa nhận thất bại, từ chối
tham gia vào các nỗ lực tại khu vực, nhằm giúp Venezuela tìm được lối thoát.
Trung Quốc tin là các quan hệ vững chắc giữa hai chế độ cùng ý thức hệ, cùng
với sự dồi dào tín dụng của các ngân hàng Nhà nước Trung Quốc, sẽ giúp
Venezuela tiếp tục duy trì chính sách lấy bán dầu và quặng mỏ làm trụ cột của
nền kinh tế, bất chấp mọi biến động thị trường và chính trị.
Các hợp tác theo kiểu bán rẻ tài nguyên, đã được khởi sự dưới thời tổng thống
Chavez, được tăng cường trong thời kỳ ông Maduro lên nắm quyền, trong bối cảnh
mô hình « chủ nghĩa xã hội » Venezuela có dấu hiệu phá sản.
Sau khi tổng thống Chavez qua đời, và trong bối cảnh các khu vực dầu mỏ dễ
khai thác bắt đầu cạn kiệt, cùng lúc với giá dầu sụt giảm mạnh, tổng thống
Maduro đã bí mật đàm phán với Trung Quốc và một số nước khác nhằm khai thác
trên quy mô lớn nhiều loại khoáng sản quý hiếm, như vàng, coltan, boxit, kim
cương, titan, nikel... tại vùng « Vòng cung mỏ Orinoco », với tổng diện tích
112.000 km² (tương đương 12% diện tích Venezuela hay một phần ba lãnh thổ Việt
Nam) (2). Năm 2016, Trung Quốc ký được hợp đồng khai thác quặng coltan, rất cần
cho điện thoại di động. Năm 2016 cũng là năm mà Vòng cung mỏ Orinoco chính thức
được coi là một « đặc khu kinh tế », mở rộng cho các tập đoàn Trung Quốc và
nhiều tập đoàn đa quốc gia khác. Đây là nơi các điều kiện kinh doanh hết sức dễ
dãi, các tiêu chuẩn về lao động, môi trường gần như bị bỏ qua, chưa kể đến vấn
đề môi trường sống, của rất nhiều cộng đồng sắc tộc sống lâu đời ở đây, bị đe
dọa nghiêm trọng, do các hoạt động khai khoáng (3).
Tháng 9/2018, Bắc Kinh tiếp tục bỏ thêm 5 tỉ đô la, để mua lại 10% cổ phần
của tập đoàn dầu mỏ Nhà nước (PDVSA). Trung Quốc cũng đạt được thỏa thuận với
chính quyền Maduro để công ty Yankuang Group khai thác vàng tại khu vực Vòng
cung Orinoco nói trên.
Nhiều người vốn trung thành với di sản của Bolivar - nhà cách mạng
Venezuela nổi tiếng thế kỷ 19, mà tổng thống Chavez được coi là người kết tục -
đã coi giai đoạn 2014 đến nay là thời kỳ mà chính quyền Venezuela đã hoàn toàn
xa rời với một số tôn chỉ tốt đẹp ban đầu của cố tổng thống, để chuyển hướng
sang một mô hình kinh tế « tân tự do ». Một mặt lệ thuộc nặng nề vào các thế
lực bên ngoài, mặt khác quyền lực trong nước bị tập trung vào tay một số nhóm
chóp bu, các cơ hội tham gia xây dựng nền dân chủ của người dân bị ngăn chặn
(việc tổ chức bầu cử Quốc Hội lập hiến mang đầy tính kỳ thị là một trong các ví
dụ tiêu biểu) (4).
Tương lai quan hệ giữa Venezuela và Trung Quốc sẽ ra sao ?
Sự thất bại của chế độ Chavez tại Venezuela có thể coi là một thất bại của
Trung Quốc. Tuy nhiên, cho dù chế độ « xã hội chủ nghĩa » hiện nay ở Venezuela
có sụp đổ, Bắc Kinh chắc chắn không buông Venezuela. Một mặt để bảo vệ số tiền
bạc đã đầu tư, mặt khác tiếp tục có cơ hội khai thác các nguồn tài nguyên
khoáng sản, được đánh giá là còn hết sức dồi dào, trong lúc khả năng kiểm soát
của chính quyền trung ương lại hết sức hạn chế.
Vẫn theo chùm bài phân tích về quan hệ Trung Quốc – Venezuela trên trang
mạng SupChina, thì cho dù chế độ mang danh hiệu « xã hội chủ nghĩa » của ông
Maduro đang khủng hoảng trầm trọng, Bắc Kinh chắc chắn sẽ không từ bỏ vùng đất
màu mỡ Nam Mỹ này. Một khi đã đứng chân được tại Venezuela, thì bằng cách này
hay cách khác, Trung Quốc tìm mọi cách ở lại. Kể từ những năm 2015, 2016, Bắc
Kinh bắt đầu tiếp xúc với đối lập Venezuela, để chuẩn bị phương án mới, đề
phòng thay đổi chế độ. Về phần mình, giáo sư Isabelle Rousseau, một chuyên gia
về chính trị tại châu Mỹ Latinh (Đại học Colegio de Mexico, Mêhicô) (5), cho
biết Bắc Kinh cũng đang đàm phán bí mật với Nga và Mỹ về khủng hoảng Venezuela.
Theo một số nhà nghiên cứu, « thất bại » tại Venezuela không cản trở Trung
Quốc tiếp tục mô hình quan hệ mua chuộc giới chóp bu để thao túng, trong trường
hợp có thay đổi chính trị, giống như với nhiều chế độ độc tài khác, tại Cam Bốt
hay Zimbabwe.
Ghi chú
1. « Venezuela and China: a perfect storm », Dialogo Chino, ngày
24/01/2019.
2. « De la responsabilité de la Chine dans la crise vénézuélienne » của
Emiliano Teran Mantovani, trang barril.info, ngày 21/10/2018.
3. Vòng cung mỏ Orinoco trong đó có một bộ phận thuộc rừng rậm nhiệt đới
Amazon, vốn là khu vực được Hiến pháp Bolivia bảo vệ nghiêm ngặt, về đa dạng
sinh học, cũng như do là quê cha đất tổ của nhiều sắc tộc bản địa như người
Pemon, Warao, Hoti, Pumé, Sanema... Xem bài « Venezuela. L'échec du processus
bolivarien (II) » của nhà xã hội học Edgardo Lander, trang alencontre.org, ngày
1/9/2018.
4. Như trên.
5. « Venezuela: Les Etats-Unis veulent asphyxier le gouvernement de Maduro
», RFI, ngày 29/01/2019.