Khi ấy các nhà lãnh đạo được đưa lên mặt báo thường xuyên. Tờ Tin
Sáng có mục “Tin Vịt” do “Tư trời biển” viết nêu đích danh Tổng thống Nguyễn
Văn Thiệu là tham quyền cố vị, hiếu chiến, thất học, tham nhũng, bất tài hay
gọi ông là "Tổng thống Thẹo", "Sáu Thẹo"…
Hằng trăm tờ báo tư nhân hoàn toàn không bị mua chuộc hoặc bị áp lực theo
đường lối của chính phủ. Có báo thân chính phủ, chống cộng, có báo đối
lập thậm chí có báo công khai chống đối chính phủ như tờ Tin Sáng nói
trên.
Trên 50 tờ nhật báo với số in từ vài chục lên đến trăm ngàn số
hằng ngày. Các nhà báo, nhà văn, nhà thơ, nhạc sĩ được tự do sáng tác và
phổ biến tác phẩm không bị gò ép trong bất cứ khuôn khổ nào.
Đương nhiên trong hoàn cảnh chiến tranh việc lộ liễu tuyên truyền
cho miền Bắc đã bị kiểm soát. Nhưng trên sách báo vẫn thấy rải rác
những bài viết ca ngợi quốc tế cộng sản. Việc ngấm ngầm tuyên
truyền cho cộng sản Việt Nam cũng không thể tránh khỏi.
Các bài dịch từ báo ngoại quốc với cái nhìn của người ngoại
cuộc thậm chí thân cộng cũng thường xuyên xuất hiện trên mặt báo.
Hằng ngàn nhà in, nhà phát hành đều do tư nhân quản lý. Các tiệm
sách và sạp báo tư nhân trải rộng khắp miền Nam. Thị trường sách
báo hoạt động hoàn toàn tự do.
Ðiều 12 Hiến pháp 1967 ghi rõ: "Quốc gia tôn trọng quyền tự do tư
tưởng, tự do ngôn luận, báo chí và xuất bản, miễn là sự hành xử các quyền này
không phương hại đến danh dự cá nhân, an ninh quốc phòng hay thuần phong mỹ
tục".
Bảo vệ bởi luật
Các sinh hoạt báo chí được bảo vệ bởi Luật báo chí 019/69, do Tổng
thống Việt Nam Cộng hòa, Nguyễn Văn Thiệu ban hành vào ngày 30/12/1969.
Đạo luật gồm 8 chương và 69 điều. Chương 1 đã khẳng định quyền tự do
báo chí là quyền tự do căn bản trong chính thể Việt Nam Cộng Hòa, miễn bài
báo không phương hại đến danh dự cá nhân, an ninh quốc gia và thuần phong mỹ
tục.
Nếu không có quyết định của cơ quan tư pháp không ai có quyền đóng cửa tờ
báo.
Sách báo, tài liệu nước ngoài bản chính và bản dịch nếu không
vi phạm đến an ninh quốc gia và thuần phong mỹ tục cũng được tự do phổ
biến tại miền Nam.
Sau 30-4-1975, để tìm hiểu về chủ nghĩa cộng sản giới trí thức
miền Bắc đã tìm mua những sách xuất bản trước 1975 hay những sách
ngoại quốc viết về chủ nghĩa cộng sản.
Chương 2 của Bộ Luật nhấn mạnh mọi công dân đều được xuất bản báo mà
không cần xin phép. Người muốn ra báo chỉ cần làm thủ tục khai báo tại Bộ
Thông tin. Bộ có nghĩa vụ phải lập tức cấp chứng nhận tạm thời khi nhận đủ giấy
tờ khai báo.
Ngoại kiều cũng có quyền xuất bản báo, chỉ cần Tổng trưởng Bộ Thông tin
hội ý với Tổng trưởng Bộ Nội vụ cấp giấy phép.
Chương 3 nếu không có quyết định của cơ quan tư pháp, không ai có quyền
tạm đình bản hay đình bản vĩnh viễn bất cứ tờ báo nào.
Trong hoàn cảnh chiến tranh để trách những thông tin vi phạm đến an
ninh quốc gia chính phủ đã phải thi hành chính sách kiểm duyệt hạn
chế. Tại Sài Gòn, Tổng trưởng Nội vụ có quyền ra lệnh tịch thu một tờ báo
trước hay trong khi lưu hành. Tại các tỉnh, Tỉnh trưởng cũng có quyền này.
Báo chí không thể bị khởi tố khi tường thuật hay đăng tải các phiên họp,
các thuyết trình, các ý kiến thể hiện quan điểm chính trị. Báo chí có quyền
trích dịch mọi nguồn thông tin ngoại quốc.
Báo chí có quyền chỉ trích Chính phủ miễn là không nhằm mục đích tuyên
truyền cho cộng sản.
Tự do hoạt động
Hội đồng Báo chí hay Hội Nhà báo là một tổ chức dân sự đại diện cho
báo chí. Hội Đồng hoàn toàn vì quyền lợi của nhân viên tòa soạn. Mỗi
báo có ít nhất 2 đại diện một là Chủ nhiệm và một ký giả đại diện của tờ
báo.
Theo Đạo Luật 019/69 nhà báo là người nhận thù lao và cộng tác thường
xuyên với tờ báo. Nhà báo phải có thẻ hành nghề do tờ báo cấp và đăng ký ở Bộ
Thông tin.
Phóng viên ngoại quốc cũng được tự do hoạt động, nhiều người
được móc nối đưa vào vùng cộng sản chiếm để làm phóng sự tuyên
truyền cho cộng sản.
Trong hoàn cảnh chiến tranh cộng sản đã lợi dụng tự do báo chí
để hoạt động. Nhiều ký giả, phóng viên, nhân viên tòa báo là cán bộ
cộng sản nằm vùng hay làm việc cho cộng sản.
Nhật báo Tin Sáng của dân biểu đối lập Ngô Công Đức gồm nhiều người thuộc
thành phần thứ ba như Nguyễn Ngọc Lan, Lý Chánh Trung, Hồ Ngọc Nhuận, Lý Quí
Chung. Sau 30-4-1975, Tin Sáng được tiếp tục phát hành thêm 6 năm, được
đóng cửa với lý do tờ báo đã "hoàn thành nhiệm vụ".
Tình trạng báo đối lập tại miền Nam đã được tờ Lao Động, số ra
ngày 13/07/2015, tóm gọn như sau:
“Báo đối lập bị tịch thu dài dài, chủ bút ra tòa như cơm bữa, nhưng chỉ bị
“phạt miệng”, chứ không đóng một xu nào. Tịch thu thì cứ tịch thu, báo vẫn đến
tay độc giả đều đều. Lí do hết sức đơn giản, báo chưa đưa đi kiểm duyệt đã phát
hành rồi nên khi cảnh sát ập đến tòa soạn để lập biên bản tịch thu thì có một
số tờ đã "cao chạy xa bay"…”
Tong hoàn cảnh chiến tranh và trước tình trạng nói trên ngày
4-8-1972, Tổng Thống Nguyễn Văn Thiệu đã ban hành Đạo Luật số 007/72.
Luật mới quy định mỗi nhật báo phải ký quỹ tại Tổng nha ngân khố 20 triệu
đồng (bằng 500 lượng vàng) và 10 triệu đồng cho báo định kỳ. Ngay khi ban
hành đã có 16 tờ nhật báo và 15 tờ báo định kỳ không có tiền ký quỹ
phải đóng cửa.
Luật mới cũng quy định tờ nào hai lần vi phạm an ninh quốc gia và trật tự
công cộng thì sẽ bị đóng cửa vĩnh viễn.
Việt Nam Cộng Hòa là một nước theo thể chế tam quyền phân lập rõ
ràng: Tư pháp độc lập với Hành pháp. Cơ quan hành Pháp truy tố một
tờ báo nhưng quyết định tờ báo có vi phạm an ninh quốc gia và trật tự
công cộng, vi phạm ở mức độ nào là quyết định hoàn toàn của Tòa
Án.
Luật mới ra đời báo chí vẫn hoạt động khá tự do. Như tháng 8 năm 1974
báo chí vẫn tiếp tục cổ vũ cho Phong
trào nhân dân chống tham nhũng của Linh mục
Trần Hữu Thanh, hay cổ động cho Ngày ký giả đi ăn mày,
10-10-1974.
Điểm son nền Cộng hòa
40 năm nhìn lại sinh hoạt báo chí cũng như mọi sinh hoạt khác tại
miền Nam vừa tự do, vừa văn minh hơn hẳn các quốc gia trong vùng và
không thua gì các quốc gia tân tiến. Đây là điểm son của nền Đệ Nhị
Cộng Hòa làm nhiều người cảm thấy luyến tiếc một thời đã qua.
Một số người cho rằng chính báo chí dẫn đến sự sụp đổ của
miền Nam tự do. Thực ra định mệnh của nền Đệ Nhị Cộng Hòa đã được
thu xếp tại Tòa Bạch Ốc, từ Quốc Hội Hoa Kỳ thông qua Hiệp Định Ba
Lê.
Một số bạn ở Việt Nam cho biết báo chí thời nay ít người đọc.
Ngược lại ở hải ngoại báo chí vẫn thịnh hành. Điều này chứng tỏ
nhu cầu đọc báo ở Việt Nam đã không được đáp ứng.
Trở lại với nhà báo Đỗ Hùng, bài viết của ông đã được lấy xuống không
một lời giải thích, không còn thấy Facebook của ông và không ai biết việc gì
đang xảy ra cho ông. Điều này chứng minh ở Việt Nam hoàn toàn không có quyền
tự do ngôn luận.
Ở Việt Nam chỉ có 1 cơ quan tuyên giáo nên rất có thể không báo nào dám
nhận ông làm việc. Từ góc cạnh nhân quyền ông mất cả quyền mưu cầu cuộc sống
cá nhân và gia đình.
Việt Nam đang cố gắng để được tham gia Hiệp Ước Thương Mãi Xuyên
Thái Bình Dương (TPP) có điều khoản về tự do báo chí, việc nhà cầm
quyền cộng sản sa thải nhà báo Đỗ Hùng cho thấy họ chưa sẵn sàng
tuân thủ các điều khoản sẽ ký.
Ngược lại bài học từ tự do báo chí trong nền Đệ Nhị cộng Hòa
cho thấy nước Việt Nam và người Việt Nam thích nghi hơn với một thể
chế tự do như đã có tại miền Nam trước 30-4-1975.
Nguyễn Quang Duy
Melbourne, Úc Đại Lợi
11-9-2015