Khải Nguyên
-nhận
định-
Trong cuốn tiểu thuyết lịch sử nổi tiếng của
Trung Quốc Tam quốc diễn nghĩa (TQDN), có ba nhân vật được tác giả La
Quán Trung biệt đãi gọi theo tên tự: Huyền Đức (Lưu Bị), Vân Trường (Quan Vũ)
và Khổng Minh (Gia-cát Lượng); trong khi các nhân vật khác đều được (bị) gọi
theo tên cúng cơm: Tháo (Tào), Quyền (Tôn), Phi (Trương), ... Hẳn là do quan
điểm "phò Hán" coi Lưu Bị và Thục Hán mới là chính thống kế tục nhà
Hán. Người đọc, do vậy, có thiện cảm với ba nhân vật này nhiều hơn. Riêng với
Quan Vũ còn được một số người tôn thờ. Cách đây chưa lâu, có bài báo cực kì tôn
vinh ông ta là "bậc thánh nhân" bằng những lời lẽ "có
cánh": võ nghệ tuyệt luân không ai bằng, thần trí vô cùng anh linh, dùng
binh lập kế ra người lão thành, văn võ song toàn, lòng dạ có thể sánh cùng trời
đất, ở đâu cũng trở nên trung tâm của những hành xử nghĩa hiệp, cái khí trung
nghĩa tràn khắp trời đất và trong lòng người ta, là đệ nhất kì nhân trong rừng
võ tướng lừng danh kim cổ, từ trang sách Trung Hoa đã bước vào cuộc sống của
người Việt Nam và được nhiều người thờ phụng, v.v... (An ninh thế giới cuối
tháng số 3/2006, bài "Bậc thánh nhân Quan Vân Trường" của tác giả
Nguyễn Lưu). [Trên sách báo chính thống cũng không ít ngộ nhận về Quan Vũ. Ví
như ở trò chơi “Rung chuông vàng” cho sinh viên của đài truyền hình Việt Nam,
trong một câu hỏi đã xếp Quan Vũ, viên tướng của Lưu Bị, một trong ba quân
phiệt cát cứ đời Tam Quốc nước Tàu, ngang với các danh tướng Thành Cát Tư Hãn,
Napôlêông, Giucôp, … (!)]
Ngày nay, sách báo Trung Quốc thường gọi đúng tên Quan
Vũ. Rất lạ là ở ta dịch tài liệu của họ lại cứ cải biên ra "Quan
Công". Quan công là "ông lớn họ Quan" trước đây do một số người
mê tín tôn xưng. Đến nay, thậm chí không ít người tưởng là tên chính thức. Cho
đến nỗi cách đây mấy năm một ông phó tiến sĩ viết bài nhận định về Quan Vũ (mà
ông ta vẫn gọi là Quan Công) trên tạp chí Thế Giới Mới khi chê họ Quan vì ơn
riêng mà tha Tào Tháo đã viết: "Ơn nghĩa chỉ là việc riêng giữa Công và
Tháo".
Quan Vũ là một dũng tướng. Song, về tài và đức ông
chẳng là "vô song" trong hàng danh tướng Tam Quốc, chứ chưa nói cổ
kim thiên hạ. Nói về tài, giỏi võ là tài những chẳng phải là phẩm chất quyết
định của một danh tướng. (Thật ra, trong TQDN Quan Vũ phải nhường ngôi võ công
số một cho Lã Bố đã đành, với một số khác ông chưa hẳn đã vượt trội. Chẳng hạn,
Bàng Đức kịch chiến ngang tài với ông, về sau chỉ bị bắt khi thuyền chìm. Chẳng
hạn, đánh nhau với Hoàng Trung bất phân thắng bại, ông ta phải dùng chước
"đà đao", chước mà ông ta chẳng cần phải dùng với Hoa Hùng, Nhan Lương,
Văn Xú, - những tướng cũng rất cự phách, đã bị ông ta hạ thủ). Tài, còn phải có
dũng. Quan Vũ quả là rất dũng, một mình cùng Châu Sương vác đao đi phó hội bên
Ngô. (Trước đó, Gia-cát Lượng cũng vậy, chỉ dùng Triệu Vân tháp tùng sang Ngô
viếng tang Chu Du tuy biết các tướng Ngô đang rất muốn giết mình để trả thù cho
chủ soái bị làm cho uất mà chết). Danh tướng còn phải rành sách lược, chiến
lược, chiến thuật. Về chiến thuật, Quan Vũ đã thắng Vu Cấm, Bàng Đức, Tào Nhân,
nhưng lại để cho Lã Mông đánh úp dẫn đến đại bại. Một sự thật là khi chưa có Từ
Thứ và sau đó là Gia-cát Lượng, Quan Vũ (cùng các tướng khác của Lưu Bị) hầu
như luôn luôn thua trận. Ông ta cũng không hiểu được sách lược mang tầm chiến
lược "hoà Ngô, cự Tào" của Gia-cát Lượng trong cái thế của Lưu Bị lúc
bấy giờ. Ông ta để mất Kinh Châu làm cho cái thế ấy thêm chênh. Do vậy, nói
"trí dũng song toàn" đã khó, nói chi "văn võ song toàn"!
Về đức, Quan Vũ thuộc mẫu
người "giàu sang không mua chuộc được; nghèo hèn không làm đổi lòng được;
uy vũ không khuất phục được", có những đức tính trung nghĩa, khẳng khái,
trung thực, dũng cảm, ... Trong TQDN không hiếm những nhân vật như vậy. Tuy
nhiên họ Quan gây ấn tượng hơn nhờ ngòi bút bậc thầy của La Quán Trung với
những trường đoạn như: qua năm cửa ải chém sáu tướng, hay "hàng Hán không
hàng Tào" (đưa ra ý này, Quan Vũ mặc nhiên đặt Tào Tháo ngang vua Hán và
coi Hán cũng là đối địch - nên mới "hàng"!); với những tình tiết như:
ngồi đánh cờ cho thầy thuốc lóc thịt mình, hay cầm đuốc đứng canh cho hai chị
dâu ngủ (một hành động đối phó với âm mưu "bôi bẩn" của Tào Tháo hòng
chặn đường Quan Vũ quay về với Lưu Bị), ... Song, cũng do ngòi bút bậc thầy,
người đọc có thể cảm nhận được những gì "thật" hơn. Quan Vũ là người
nghĩa khí nhưng nhiều lúc lại tỏ ra tiểu
khí. Nghe tin Mã Siêu vốn nổi
danh võ nghệ cao cường mới về hàng Lưu Bị, ông ta đòi rời Kinh Châu nơi yếu địa
ông ta đang lĩnh trọng trách trấn giữ để vào Thục đọ tài cao thấp; Gia-cát
Lượng phải dùng lời phỉnh ông ta mới thôi. Ông ta không chịu để Hoàng Trung
cùng hàng "ngũ hổ tướng" với mình, dẫu xếp ở cuối, bởi coi ông này
chỉ là "tên lính già" (thực ra Hoàng cũng là danh tướng từng đấu
ngang ngửa với ông ta, và Lưu Bị phải đích thân chiêu hàng mới được), không là
anh em hoặc thân hữu chí cốt như Trương Phi, Triệu Vân, cũng không dòng dõi nhà
tướng như Mã Siêu (trong khi ông ta cùng Trương, Triệu chẳng dòng dõi gì cho
lắm); sau phải phủ dụ ông ta mới chịu (Rõ ràng chẳng phải lúc nào cũng
"ngạo người trên mà không thèm khinh người dưới" như có người đã cố
đề cao!). Quan Vũ nhận Quan Bình làm con nuôi thì chẳng sao, đến khi Lưu Bị
nhận Lưu Phong làm con nuôi lại không bằng lòng. Vì chuyện này, về sau khi ông
ta lâm nguy cầu cứu Lưu Phong, Phong đã toan đi ngay nhưng vì có người dèm rằng
"ông ta có coi ông là cháu đâu" bèn thôi. Bài báo nói trên xem đây là
"một chi tiết rất lí thú" vì "đây là một sự tỉnh táo mang tính
định mệnh" của họ Quan bởi "chính đứa con nuôi kia đã phản bội lại
cha nó". Người viết đã không đọc kĩ chỗ này trong TQDN. (Nên đáng lẽ chê
là hẹp hòi lại khen là tiên tri). Kinh Châu thất thủ, Lưu Phong hối hận, quyết
không nghe đồng liêu rủ đi hàng Tào, một mình về Thục xin chịu tội. Lưu Bị sau
khi sai chém đầu con nuôi mới biết sự tình đã hối và cảm thương. Câu Quan Vũ
đáp lời cầu hôn của Tôn Quyền hỏi con gái ông ta cho con trai mình: "nòi
hổ không thể gả cho nòi chó" không chỉ là biểu lộ "tính tự cao"
như bài báo đã viết mà còn là một sự thất thố lớn, một sự xúc phạm nặng nề đối
với anh và là chúa của mình (vợ kế Lưu Bị chính là em gái của chúa "nòi
chó"; đâu rồi hình ảnh đứng canh cho hai chị dâu ngủ!). Quan trọng hơn, nó
phá hỏng cả một chủ trương chiến lược! (Khổ cho quân sư Gia-cát, cố triệt Chu
Du chủ chiến để cho Lỗ Túc chủ hoà lên thay! Chuyện cầu hôn của họ Tôn chẳng
qua là một động tác thăm dò). Về hành xử, Quan Vũ cũng có chỗ không được như
một số tướng lừng danh cùng thời như Triệu Vân, Trương Liêu, ... Chẳng hạn,
trong một cơn nóng giận, ông ta đã sai đánh đòn nặng một tướng thân cận rồi lại
sai y trấn giữ nơi xung yếu để phòng quân Ngô, canh lưng cho mình yên tâm đánh
Tào. Sai lầm này góp phần vào cuộc thảm bại của ông ta. Tác giả bài viết còn
khen Quan Vũ "nhân nghĩa" và "nổi bật về nhân cách" vì
"không vướng chuyện thê nhi thường tình" nên "Trương Phi vẫn có
Trương Bào, duy Quan ngài (!) phải nhận con nuôi". Sự thực, trong TQDN,
Quan Vũ nổi rõ về tín nghĩa, chứ không phải về nhân nghĩa. Còn về chuyện thê
nhi thì ông ta có con trai là Quan Hưng đấy chứ! Và con gái nữa! (nếu không thì
họ Tôn cầu hôn ai?).
Có thể thấy người đời
sau thờ cúng Quan Vũ chẳng phải vì tài đức vượt trội hơn các nhân vật cùng
thời. Có ý kiến cho rằng việc tôn sùng này bắt nguồn từ mẹo Tào Tháo tránh né
trò định đổ vạ của Tôn Quyền (để Lưu Bị trút giận sang Tào về việc Quan Vũ bị
giết), lại kích cho Thục đánh Ngô. Có thể thêm: Khi Lưu Bị tiến quân áp đảo vào
đất Ngô, một trong những việc Tôn Quyền làm để cầu hoà là cho thờ cúng tôn vinh
họ Quan để tạ cái tội chém đầu ông ta. Càng về sau, giai thoại Quan Vũ hiển
linh càng được lợi dụng trong dân gian, ám ảnh cả ngòi bút La Quán Trung đi đến
"phong thánh/thần" cho họ Quan trên những trang TQDN. (Đúng ra thì có
những tình tiết chẳng lấy gì làm "thánh" cho lắm: như hồn ma Quan Vũ
cụt đầu đi lang thang đòi "đầu ta đâu?", sau có nhà sư giảng giải cho
mới tan đi, hoặc nhập hồn vào Lã Mông vật chết ông này để trả hận lúc sống).
Hơn nữa, Đạo giáo (còn gọi là đạo Lão), một tôn giáo thờ thần, tiên, thánh như
Ngọc đế, Văn Xương đế quân, Tây vương mẫu, Lã Đồng Tân tiên ông, … , và dùng
pháp thuật, bùa chú, đồng cốt để hành đạo, đã kết nạp Quan Vũ tôn lên thành
“Quan đế”, “Quan thánh”. Người Việt ta chịu ảnh hưởng người Tàu, nhất là trong
giới buôn bán, lâu dần thành ra sùng bái, có khi vô lối. Ngày nay, một số nơi còn để miếu thờ Quan Vũ, song rất
ít nơi còn lễ bái ồn ĩ như ở Võ miếu tại thành phố Hà Tĩnh. Hiện tượng này như là sự cộng hưởng và cộng
sinh cái “quyền lực mềm” đang thao túng, khuynh đảo tinh thần, đạo đức, lối
sống, việc làm ăn, … của “một bộ phận không nhỏ” dân, và cả quan, ở Hà Tĩnh, phát
xuất từ Vũng Áng, có cơ làm băng hoại nhân phẩm, lòng tự tôn dân tộc, ý thức về
đất nước.
Trong dân gian, người ta
biết về Quan Vũ khá "hồn nhiên". Nhiều người chỉ biết thờ một ông Quan
Công trừ được tà ma chứ chẳng biết Quan Vũ nào cả. Một số người có am hiểu cũng
chỉ biết Quan Vân Trường mà không biết Quan Vũ.
Hồi bé, tôi được nghe kể
một bản truyện Tam Quốc truyền miệng khá lí thú mà cũng khá là kì khôi. Xin
thuật ra đây hai mẩu chuyện có liên quan đến Quan Vũ.
Chuyện kết nghĩa vườn
đào:
Để phân định thứ bậc, ba người kéo nhau đến trước một cây cao to, giao hẹn lấy
mức nhảy cao thấp làm căn cứ. Trương Phi nhảy phóc lên cành cao nhất; Quan Vũ
nhảy lên được cành lưng chừng; Lưu Bị vì bụng to nên đành đứng ôm gốc cây. Thế
là Trương làm anh cả, Lưu làm em út. Chợt một ông già đi đến bảo: "Này,
các vị! Theo như lão biết thì xưa nay việc gì cũng lấy gốc làm đầu, chẳng ai
lấy ngọn đâu". Do vậy, thứ bậc được đảo ngược.
Chuyện Quan Vũ chết trận: Quân tướng bị quân Ngô
đánh cho tan tác, Quan Vũ cưỡi ngựa chạy trốn. Ngựa Xích thố phi nhanh như chớp
nên ông ta bị câu liêm quân Ngô phục sẵn phạt đứt cổ. Ông ta kịp vươn tay nắm
được cái đầu đang rơi đặt lại trên cổ mình. Chạy mãi gặp một người, ông ta hỏi:
"Này bà già! Người bị chặt đứt cổ rồi có thể chắp đầu sống tiếp được
không?" Bà già đáp: "Thế thì chỉ có mà chết". Nghe vậy, Quan Vũ
rơi đầu, từ trên mình ngựa ngã lăn xuống đất.
Quan Vũ - hình tượng văn
học không hoàn toàn là Quan Vũ - nhân vật lịch sử (chẳng hạn, tình tiết họ Quan
cầm đuốc đứng suốt đêm canh cho hai chị dâu ngủ, có tài liệu Trung Quốc cho
rằng thực tế lịch sử trái ngược hẳn). Dẫu sao, muốn nhận chân một nhân vật văn
học sống động phải quán triệt tác phẩm, không nên và không thể để cho định kiến
chi phối hoặc dẫn dụ theo một đường mòn tâm linh!
(Rút từ cuốn “Tản mạn bàn góp”)