Câu chuyện PPP nói chung hay BOT nói
riêng của VN quy trình thường không rõ ràng, thêm vô số thứ “dưới gầm bàn”
không thể xác định và giám sát được. Cuối cùng hậu quả ai chịu?
LTS: Tại phiên họp Chính phủ vừa qua, Thủ tướng Nguyễn Xuân
Phúc đã chỉ đạo chưa tăng phí đường bộ trong năm 2017! Quyết định này khiến
nhiều người dân đồng tình. Song có lẽ vẫn chưa thể yên lòng, bởi qua năm 2017
phí qua BOT giao thông sẽ tăng. Xu thế tăng có thể còn kéo dài cho đến khi nhà
đầu tư thu hồi vốn. Nhưng bao giờ họ mới thu hồi được vốn? Câu hỏi này chỉ có
nhà đầu tư biết!
Xung quanh những vô lý của câu
chuyện phí qua trạm của các dự án BOT ở nước ta, Tuần Việt Nam có cuộc phỏng
vấn thẳng thắn cởi mở với ông Huỳnh Thế Du, giảng viên chính sách công Chương
trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright.
Thưa ông Du, có vấn đề bức xúc thế
này, BOT là hình thức nhà đầu tư bỏ tiền ra làm rồi thu lại. Người trả tiền là
người dân nhưng họ không có quyền gì cả. Giá cả bị áp đặt, nhà đầu tư muốn tăng
thì tăng mà không có lý do rõ ràng. Nhà nước quy định phải 70 km mới được đặt
trạm nhưng người ta làm trạm dày đặc v.v… Người dân bức xúc, các doanh nghiệp,
hiệp hội phản đối gay gắt. Quyền lợi người dân nộp thuế và bỏ tiền mua vé qua
trạm thu phí chưa được quan tâm đúng mức. Rất vô lý, vô lý một cách bất công!
Ông thấy vấn đề này như thế nào?
Ông Huỳnh Thế Du: Có nhiều vấn
đề đáng bàn trong chuyện này lắm. Mô hình hợp tác công tư xuất hiện khi nhu cầu
thì lớn mà nguồn lực của khu vực công thì có hạn nên cho khu vực tư làm bớt. Có
một số hoạt động như đường sá giao thông có thể thu phí. Lúc đó những người sử
dụng trực tiếp con đường đó sẽ trả phí như hiện nay.
Về nguyên tắc, vai trò của người dân rất lớn. Tất cả
mọi người dân đều có quyền có tiếng nói về con đường đó. Bởi với hầu hết các dự
án theo mô hình PPP, về cơ bản đều sử dụng một phần tiền thuế của người dân và
một phần tiền trực tiếp của người sử dụng. Các dự án này, về nguyên tắc, cũng
phải thực hiện theo quy trình ngân sách. Tuy nhiên, trên thực tế “không gian”
của chúng thường lớn hơn nhiều.
Với một dự án ngân sách, nếu chỉ định thầu là đã “có
vấn đề” rồi. Có thể vì cấp bách hay lý do nào đó đành phải chỉ định thầu nhưng
là cực chẳng đã. Bởi nó không minh bạch. Còn với dự án hợp tác công tư thì có
rất nhiều trường hợp còn hơn cả chỉ định thầu. Bởi với một con đường độc đạo
hay một dự án độc nhất vô nhị thì tôi chẳng có gì so sánh. Có so sánh thì cũng
rất xa.
Với cơ chế hợp tác công tư như hiện nay, vấn đề nổi
cộm là không có sự minh bạch rõ ràng. Cán bộ công chức đại diện cho nhà nước,
nhưng chắc gì anh đã vì mục tiêu công, vì lợi ích chung? Hay là anh vì các lợi
ích khác? Khó ai tin vào việc này là vậy.
| ||
|
|
Ví dụ, người ta thấy hợp đồng rất béo bở nên họ muốn
làm thầu công trình này. Bình thường thì rất là khó cho nên họ vẽ ra mô hình
hợp tác công tư để có quyền thiết kế tất cả và chỉ định thầu. Thực ra lấy thầu
xong họ xây con đường này nhưng không quan tâm gì tới hiệu quả xã hội. Hay một
dự án cấp nước, thoát nước cũng vậy.
Câu chuyện về hệ thống cấp thoát nước ở Cancun –
Mexico là một ví dụ điển hình. Những thứ đó gây ra một trào lưu ngược. Tức là
mọi người nghĩ Nhà nước làm không hiệu quả, thì theo mô hình hợp tác công tư
chuyển cho tư nhân làm. Nhưng tư nhân làm còn tệ hơn, gây bất bình trong xã
hội. Vì thế mới xảy ra trào lưu quốc hữu hóa như ở Venezuela và một số nước
châu Mỹ Latinh. Tức là nó chuyển từ thái cực này sang thái cực kia rất cực
đoan. Cuối cùng nó ra một cái mô hình điển hình như Venezuela và một số nước
khác như đang xảy ra.
Trở lại câu chuyện PPP nói chung hay BOT nói riêng của
VN, thật sự quy trình rất là không rõ ràng. Mặc dù có quy trình và các quy định
đầy đủ mọi thứ nhưng mỗi dự án là một trường hợp đặc biệt. Nên cơ chế giám sát
cũng như các cơ chế khác rất tù mù. Khi có dự án khổng lồ, bản chất là siêu dự
án, nếu anh là chủ thầu xây dựng, thì anh muốn được thi công dự án đó.
Nếu anh là công chức tham gia vào đó, anh sẽ muốn tính
thành tích cho nhiệm kỳ của anh. Đó là cái thứ nhất. Thứ hai là có vô số thứ ở
trong đó, có những thứ “dưới gầm bàn” mà không thể xác định và giám sát được.
Cuối cùng hậu quả ai chịu?
Mỗi khi cả xã hội bất bình, bức xúc
lên tiếng thì quan chức lên truyền hình giải thích đều theo hướng “thông cảm”,
“chia sẻ” bảo vệ quyền lợi cho DN một cách quá đáng, bất chấp quyền lợi của
nhân dân. Và gần như phát biểu giải thích của quan chức có trách nhiệm
luôn biện hộ cho nhà đầu tư và cài sẵn câu “khả năng còn phải tăng nữa mới đủ
chi phí cho nhà đầu tư!”! Có cảm giác như cơ quan chức năng nhà nước không giữ
được vài trò khách quan chứ đừng nói chi là đại diện cho nhân dân?
Ông Huỳnh Thế Du: Nguyên nhân
khách quan là thế này, các dự án luôn có nguy cơ đội vốn. Đầu tiên là do nhà
đầu tư phải bằng mọi giá để giành cho được dự án. Ví dụ dự án đó phải 100 tỷ
thì mới làm được.
Nhưng để thực hiện, đầu tiên họ sẵn sang bỏ thầu thật
thấp, chỉ làm vài chục tỷ. Tức là cốt làm sao đặt vào thế đã rồi. Khi đã đầu tư
vào 20 tỷ, nếu nhà nước không cấp vốn tiếp mấy chục tỷ nữa, thì dự án phải bỏ
dở.
Mà bỏ thì sao? Cán bộ liên quan phải mất chức! Nó cứ
như thế bắt buộc đã vào thế là phải nhắm mắt chạy theo!
Kiểu này chẳng khác chi thủ thuật để
thắng thầu?
Ông Huỳnh Thế Du: Đúng rồi! Đầu
tiên, phải bằng mọi cách giành cho được dự án cái đã. Cách hay nhất là chào giá
thật thấp với điều kiện ưu đãi. Họ biết tỏng tòng tong là nói như thế chứ
chẳng có khả năng làm được.
Ví dụ họ nói sẽ làm các điều a,b,c gì đó với điều kiện
3 năm sau Nhà nước phải giải phóng mặt bằng cho họ. Nhưng họ biết rõ rằng, với
những dự án như thế này thông thường phải 5 năm mới giải phóng được mặt bằng.
Tới năm thứ 3 không giải phóng được mặt bằng thì sẽ có vô số thứ nảy
sinh.
Doanh nghiệp đầu tư biết năng lực không làm được những
cái đó và nhà nước không làm được, họ sẽ có lý do đổ trách nhiệm cho nhà
nước. Rõ ràng tôi đã làm phần tôi, còn nhà nước không làm phần trách nhiệm của
nhà nước nên mới xảy ra như vậy, tôi thu phí không đủ, nhà nước phải bồi thường
v.v…
Như vậy cũng không loại trừ cả hai,
cán bộ công chức của nhà nước và nhà đầu tư tư nhân đều biết và đều đóng kịch
diễn với nhau?
Ông Huỳnh Thế Du: Chính xác như
vậy!
Ông nhà đầu tư thì muốn tham gia, muốn có lợi dù năng
lực hạn chế. Ông đại diện nhà nước thì bắt tay với ông nhà đầu tư, biết tỏng
tòng tong nhau rồi, muốn cho được nên cả hai cũng diễn kịch. Họ đều biết hết và
cùng bắt tay, cùng “quyết tâm”, “tăng cường”, “cũng cố” làm điều nay điều kia.
Nhưng họ đều đã biết tiến độ đặt ra 3 năm nhưng phải 5 năm hoặc thậm chí hơn
nữa mới xong.
Khu vực công bị một khiếm khuyết chưa có cách nào khắc
phục được là cuối cùng không có người chịu trách nhiệm thực sự, không có người
có lợi ích liên quan! Về nguyên tắc, lợi ích là cho người dân. Nhưng
người dân không có gì trong trường hợp này. Chỉ ông quan chức mới có lợi ích
riêng rất là lớn. Về mặt nguyên lý đây là mâu thuẫn giữa ông chủ và người thừa
hành. Ông chủ là nhân dân giao cho công chức làm việc đó. Nhưng ông công
chức không đứng trên lợi ích của nhân dân mà đi ngược lại.
Điều trớ trêu nhất là “ông chủ”, người trả tiền bị gạt
ra ngoài của mô hình này!
|
Khái niệm PPP (hợp tác công tư) và
BOT (Xây dựng – Kinh doanh – Chuyển giao):
PPP là viết tắt của ba từ tiếng Anh Public Private
Partnership mà theo ngôn ngữ thông thường gọi là hợp tác công tư và ngôn ngữ
văn bản ở Việt Nam gọi là đối tác công tư. Đây là hình thức mà khu vực công
và khu vực tư cùng hợp tác với nhau để triển khai các dự án hay dịch vụ có
tính chất công cộng.
BOT là viết tắt của Build – Operate – Transfer, có
nghĩa là xây dựng – vận hành – chuyển giao. BOT là một loại hình của hợp tác
công tư hay hiểu một các đơn giản PPP là trái cây, BOT cũng như một số loại
hình khác như BOO chẳng hạn là cam, táo … Việc nhầm lẫn PPP và BOT là hai
loại hình khác nhau hiện nay là khá phổ biến ở Việt Nam.
|
Còn nữa
Duy Chiến thực hiện
Nguồn: Theo TuanVietNamNet