 |
| Sổ hộ khẩu |
Ngày 16.6 tại Hà Nội diễn ra cuộc hội thảo công bố báo cáo nghiên cứu
hệ thống đăng ký hộ khẩu ở Việt Nam do Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam và
Ngân hàng Thế giới (WB) tổ chức. Sực nhớ đến cuốn sổ hộ khẩu và nhưng hệ lụy
của nó suốt bao nhiêu năm nay.
Có lẽ chỉ
còn vài nước trên thế giới, chủ yếu trong "phe" xã hội chủ
nghĩa, trong đó có xứ ta, là còn duy trì sự quản lý bằng hộ khẩu. Thời buổi
công nghệ thông tin - thế giới phẳng này mà vẫn áp dụng biện pháp thô lỗ của
Thương Ưởng đời nhà Tần bên Tàu cách nay hơn 2.000 năm thì phải nói rằng rất cổ
hủ.
Hộ khẩu là
cái gì? Cứ hiểu nôm na, danh từ “hộ” để chỉ một đơn vị gia đình, cụ thể là một
gia đình. Ví dụ, xã A có 200 hộ. Đáng nhẽ chỉ cần ngắn gọn thế cũng đủ hiểu,
nhưng lâu nay người ta kèm thêm chữ khẩu, thành hộ khẩu, bởi nhà nào mà chẳng
có miệng ăn. Khẩu là từ Hán Việt, chỉ cái mồm (miệng), nghĩa bóng chỉ người.
Mỗi miệng ăn là một người. Chẳng hạn ông tổ trưởng dân phố báo với công an rằng
hộ A có mấy khẩu, thì công an hiểu ngay là có mấy người.
Ngày xưa,
quản lý bằng sổ hộ khẩu có thể được xem là cách nắm dân số hiệu quả nhất. Mỗi
gia đình, công an phát cho một cuốn sổ, khai đầy đủ số người vào đó,
được công an chứng nhận là nó có hiệu lực. Một cuốn sổ mỏng manh, lúc thì
bìa xanh, thời thì bìa hồng, nhưng tầm quan trọng của nó thì vô biên. Quan
trọng đến mức, mất sổ hộ khẩu, dù sống sờ sờ ra đó nhưng cũng không có quyền
làm người hợp pháp, bị coi là "đối tượng ngoài xã hội".
Những
thành viên trong gia đình, khi chuyển đi đâu đó cư trú chỗ khác thì phải chuyển
hộ khẩu, gọi nôm na là cắt hộ khẩu. Thời chiến tranh ở miền Bắc có cụm từ thông
dụng “cắt hộ khẩu” để nói về những người bị bom chết. Người ta đùa nhau, dọa
nhau “Giôn Xơn nó cắt hộ khẩu bây giờ”. Rất nhiều trường hợp chuyển đi thì dễ
nhưng muốn nhập về lại thì không được bởi hộ khẩu có liên quan đến những quyền
lợi: nhà cửa, đất đai, nhu yếu phẩm, kết hôn, quyền lợi chính trị, thậm chí
khai tử… Chết mà chưa ra chính quyền cắt hộ khẩu hoặc không có sổ hộ khẩu để
cắt thì cũng như chưa chết. Ở miền Nam sau 1975 nhiều gia đình thành phố,
nhất là thành phần mà “bên thắng cuộc” gọi là “ngụy quân ngụy quyền”, tư sản,
trí thức đã bị đưa đi kinh tế mới, lên nơi rừng xanh núi đỏ vài năm chịu
không nổi phải quay về thành phố nhưng không được nhập khẩu trở lại, sống rất
khổ. Có nhiều gia đình sống lang thang nay đây mai đó, gầm cầu xó chợ, do không
có hộ khẩu nên không tìm được công ăn việc làm, không mua được nhà, không có
bất cứ chế độ chính sách gì, sống mà như đã chết, khổ sở trăm bề.
Buồn cười
nhất là cái gì cũng đòi hộ khẩu. Muốn mua cái nhà không được bởi không có hộ
khẩu thì không làm được giấy tờ sang tên. Muốn nhập được khẩu vào thành phố thì
nhà chức việc lại vặn hỏi đã có nhà chưa. Mua nhà phải có hộ khẩu, nhập khẩu
phải có nhà, cái sự vô lý đèn cù ấy kéo dài suốt bao nhiêu năm trời, dân
tình oán thán nhưng cứ cắn răng chịu bởi nhà nước bảo sao phải làm vậy. Mà
không chỉ chuyện nhà cửa, ngay cả xin học cho con, làm cái chứng minh thư,
đi học nghề hoặc học đại học, yêu nhau lấy nhau… không có hộ khẩu cũng bị lên
bờ xuống ruộng. Chính sách quản lý bằng hộ khẩu đã trở thành tai họa cho rất
nhiều người dân.
Dân khổ,
nhưng có một bộ phận được lợi từ chính sách này. Họ có quyền sinh quyền
sát, bán cái quyền ấy cho những người có nhu cầu nhập khẩu. Tôi có quen một anh
bạn, từ Hà Nội vào thời những năm 1980, không có cách nào chuyển khẩu. Thế rồi
có người mách nhờ công an cho nhập khẩu vào một hộ nào đấy, khai giả là người
họ hàng, sau đó tách hộ. Thế mà được, có hẳn hộ khẩu chính thức, lại nhờ đó mà
mua được nhà chứ không cần cậy người khác đứng tên. Tôi hỏi tổng cộng để được
làm người thành phố tốn hết mấy cây vàng, y chỉ cười, xòe bàn tay.
Một người
bạn tôi bảo, chỉ có bộ máy quản lý con người tồi kém thì mới dựa dẫm vào cái
kiểu sổ hộ khẩu như vậy. Anh ấy trước kia dạy cùng trường với tôi, sau đi diện
đoàn tụ gia đình bên Úc. Anh kể anh sống bên đó hơn 20 chục năm trời, do nhu
cầu học hành, làm ăn nên đã chuyển đi cư trú ở mấy bang khác nhau, cứ muốn là
đi thôi, tha hồ, chỉ với mỗi cái thẻ công dân chi đó, chả ai hỏi, chả ai bắt
bẻ, mua nhà mua xe thoải mái, nhưng nếu chỉ làm điều gì vi phạm pháp luật là
nhà chức trách xác định được ngay. Họ không bày ra hộ khẩu như ta nhưng quản lý
chặt chẽ hơn nhiều, vậy mà không ai có cảm giác bị quản lý, bị làm khó dễ, quả
là tuyệt vời.
Nhà nước
ta dường như cũng đã không ít lần nhận ra sự vô lý của sổ hộ khẩu nhưng có
vẻ nhóm lợi ích được lợi từ cách quản lý này còn mạnh nên vài lần bàn
tới bàn lui mà vẫn chưa đi đến đâu. Họ lúc nào cũng kêu gọi hòa nhập với
thế giới nhưng cố giữ cho bằng được những sản phẩm bảo thủ đã hết đát (date)
của mình. Nhưng họ chắc không phải không biết chuyện Thương Ưởng cuối cùng
cũng trở thành nạn nhân của chính chính sách hộ khẩu tàn bạo mà ông ta đã đề ra
và áp dụng.
Rồi có một
ngày cuốn sổ hộ khẩu tai ách này sẽ bị xóa sổ, nhưng có lẽ chúng ta phải lưu
lại vài cuốn như một thứ chứng tích về loại công cụ gây bức bối, kìm hãm xã hội
và con người kéo dài suốt bao năm. Cho con cháu đến ngắm và kinh.
Nguyễn Thông
Nguồn: Theo Một Thế Giới Mới