Nguồn:
Điều khoản tham chiếu cho chuyến thăm quốc gia của Báo cáo viên Đặc biệt
có các yêu cầu đảm bảo “việc tiếp xúc một cách bí mật và không bị giám sát với
các nhân chứng và nguồn tin riêng” và “Chính phủ phải bảo đảm rằng trong số
những người đã tiếp xúc chính thức hoặc tiếp xúc riêng với Báo cáo viên Đặc
biệt […] trong các dịp có liên quan đến nhiệm vụ của Báo cáo viên đặc biệt sẽ
không có một ai bị đe dọa, sách nhiễu, trừng phạt, hoặc phải chịu các thủ tục
tố tụng tư pháp do đã gặp Báo cáo viên Đặc biệt”.
Những điều kiện này đã không được tôn trọng, như tôi đã đề cập ở trên,
với sự vi phạm nguyên tắc bảo mật. Do đó phần sau của chuyến thăm quốc gia đã
bị gián đoạn.
Hà Nội, Việt Nam
Với tư cách là Báo cáo viên Đặc
biệt của Liên Hợp Quốc về tự do tôn giáo hay tín ngưỡng, tôi đã được Chính phủ
nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam
Trước hết, tôi cảm ơn Chính phủ
Việt Nam ông Abdelfattah Amor
đã quá cố, cũng đã đến thăm Việt Nam
Từ năm 2010 đến nay, Việt Nam đã
tích cực hợp tác với các Thủ tục Đặc biệt và đã mời sáu chuyên gia thực thi các
thủ tục này, trong đó có tôi, tiến hành các chuyến thăm quốc gia. Việt Nam Nam
Tôi cảm ơn tất cả các bên đã gặp
và tham gia trao đổi với tôi trong chuyến thăm này, từ các cơ quan lập pháp,
hành pháp và tư pháp của Chính phủ, các cộng đồng hay tổ chức tôn giáo (đã được
công nhận hay chưa được công nhận), đến cộng đồng ngoại giao và các cơ quan
Liên Hợp Quốc. Tôi cũng muốn cảm ơn Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc
(UNDP) tại Hà Nội đã hỗ trợ về hậu cần cho chuyến đi. Những cuộc thảo luận ở Hà
Nội, Tuyên Quang, thành phố Hồ Chí Minh và Vĩnh Long nhìn chung đều cởi mở,
thẳng thắn và mang tính xây dựng.
Dự định đi thăm An Giang, Gia Lai
và Kon Tum của đoàn không may đã bị gián đoạn từ ngày 28 đến 30 tháng 7. Tôi
nhận được những thông tin đáng tin cậy là một số cá nhân tôi muốn gặp đã bị đặt
dưới sự theo dõi chặt chẽ, cảnh cáo, đe dọa, sách nhiễu hoặc bị công an ngăn
cản việc đi lại. Ngay cả những người đã gặp được tôi cũng không tránh khỏi việc
bị công an theo dõi hoặc chất vấn ở một mức độ nhất định. Ngoài ra, việc di
chuyển của tôi cũng bị giám sát chặt bởi “những cán bộ an ninh hoặc công an” mà
chúng tôi không được thông báo rõ, đồng thời sự riêng tư và bảo mật của một số
cuộc gặp gỡ cũng bị ảnh hưởng.
Những việc này là sự vi phạm rõ
ràng các điều khoản tham chiếu của bất kỳ chuyến thăm quốc gia nào.
Hôm nay, tôi trình bày với các bạn
ở đây những phát hiện sơ bộ và một số nhận xét chính của tôi mà tôi muốn các
bạn chú ý tới. Tuyên bố báo chí này không phải là báo cáo cuối cùng. Báo cáo
chính thức sẽ được trình bày tại kỳ họp thứ 28 của Hội đồng Nhân quyền vào
tháng 3 năm 2015. Trong quá trình chuẩn bị báo cáo, tôi sẽ tiếp tục hợp tác và
làm việc trên cơ sở tham vấn với Chính phủ và tất cả các bên liên quan để có
thêm các thông tin và làm sáng tỏ những điểm chưa rõ, đặc biệt về các vấn đề
liên quan đến những vùng tôi không thể đến thăm.
I. Tóm lược tình hình tôn giáo ở Việt Nam
Việt Nam Cao Đài ,
1,3 triệu phật tử Hòa Hảo cùng với 75.000 người Hồi giáo, 7.000 người Baha’ís,
1.500 người Ấn Độ giáo và những người theo các tôn giáo khác. Chính thức có
26.387 cơ sở thờ tự gồm chùa, đền thờ, nhà thờ và các nơi thờ tự khác. Việt Nam Nam
Trong khi đa số người dân Việt Nam không thuộc một cộng đồng tôn giáo được
chính thức công nhận, họ cũng vẫn thỉnh thoảng hoặc thường xuyên thực hiện
những nghi lễ truyền thống – mà ở Việt Nam
Nhiều người chúng tôi tiếp xúc
nhấn mạnh một thực tế rằng các điều kiện để thực hành tự do tôn giáo ở Việt Nam
II. Các quy định pháp lý và việc thực hiện
a) Quy định pháp lý điều chỉnh thực hành tôn giáo hay tín ngưỡng : Việt Nam đã phê chuẩn hầu hết các
công ước nhân quyền quốc tế, bao gồm Công ước quốc tế về Các quyền Dân sự và
Chính trị, trong đó Điều 18 bảo vệ chung tự do tư tưởng, lương tâm, tôn giáo
hay tín ngưỡng. Hiến pháp mới sửa đổi của Việt Nam
1. Mọi người có quyền tự do tín
ngưỡng, tôn giáo, theo hoặc không theo một tôn giáo nào. Các tôn giáo bình đẳng
trước pháp luật.
2. Nhà nước tôn trọng và bảo hộ
quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo.
3. Không ai được xâm phạm tự do
tín ngưỡng, tôn giáo hoặc lợi dụng tín ngưỡng, tôn giáo để vi phạm pháp luật.
Việt Nam
b) Những hạn chế đối với tự do tôn giáo hay tín ngưỡng
Theo tiêu chuẩn quốc tế, việc thực
hành quyền con người về tự do tôn giáo hay tín ngưỡng không phải là không thể
có một số hạn chế được đặt ra. Đồng thời, Điều 18 Công ước Quốc tế về các quyền
Dân sự và Chính trị (ICCPR) liệt kê một số tiêu ch cần đạt được để những hạn
chế đặt ra đó được coi là chính đáng. Việc tuân thủ nghiêm ngặt tất cả các tiêu
chí này là cốt yếu để đảm bảo rằng tự do tôn giáo hay tín ngưỡng trở thành sự
thực.
Các điều khoản hạn chế được quy
định trong các văn bản luật có liên quan của Việt Nam
(Xem điều 38 Pháp lệnh Tôn giáo và
Tín ngưỡng: “Trong trường hợp điều ước quốc tế mà Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa
Việt Nam
Không như tâm linh bên trong con
người, việc truyền bá tôn giáo hay tín ngưỡng trong phạm vi xã hội (“forum
externum”, hay thế giới bên ngoài) không được bảo vệ vô điều kiện, theo luật
quốc tế quy định. Vì vậy phải quy định cụ thể các điều kiện được phép áp dụng
các hạn chế một cách rõ ràng và dự đoán được. Việc này cần được thực hiện trên
cơ sở nhận thức rằng tự do tôn giáo hay tín ngưỡng, ở cả khía cạnh cá nhân và
cộng đồng, có vị thế quy định là một quyền con người phổ quát. Mối quan hệ giữa
quyền tự do này và những hạn chế đối với quyền ấy, vì thế, cần được xem xét như
một mối quan hệ giữa quy định và ngoại lệ.
Theo đó, việc đưa ra các lập luận
chứng minh không phải là nghĩa vụ của những người muốn thực hành quyền tự do
tôn giáo hay tín ngưỡng của họ; mà là nghĩa vụ của những người cho rằng việc
hạn chế là cần thiết. Trong trường hợp có nghi vấn, quy định sẽ được áp dụng,
còn ngoại lệ luôn luôn yêu cầu phải có thêm lập luận chứng minh, cả ở mức độ
bằng chứng cụ thể và lập luận lý thuyết.
Khi trao đổi với các đại diện của
Chính phủ, tôi thường nghe nhắc đến “pháp luật Việt Nam
Để so sánh, các văn bản pháp lý
liên quan của Việt Nam đã cho các cơ quan chính quyền nhiều không gian để quy định,
giới hạn, hạn chế hay cấm việc thực hành tự do tôn giáo hay tín ngưỡng. Điều 14
Hiến pháp 2013 liệt kê một số lý do để hạn chế các quyền con người và quyền
công dân mà, tôi cho rằng, cũng áp dụng với tự do tôn giáo hay tín ngưỡng. Khả
năng hạn chế các quyền con người vì lợi ích của “quốc phòng, an ninh quốc gia,
trật tự, an toàn xã hội, đạo đức xã hội, sức khỏe của cộng đồng” đã khác so với
các mục đích được liệt kê trong điều 18 ICCPR (. Mặt khác, Pháp lệnh về Tôn
giáo và Tín ngưỡng cũng đưa ra các mục đích như “lòng yêu nước”, “thống nhất
đất nước”, “đoàn kết nhân dân” và “truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc”.
Thêm nữa, theo điều 8, khoản 2 của Pháp lệnh, “Không được lợi dụng quyền tự do
tín ngưỡng, tôn giáo để phá hoại hoà bình, độc lập, thống nhất đất nước; kích
động bạo lực hoặc t yên truyền chiến tranh, tuyên truyền trái với pháp luật,
chính sách của Nhà nước; chia rẽ nhân dân, chia rẽ các dân tộc, chia rẽ tôn
giáo; gây rối trật tự công cộng, xâm hại đến tính mạng, sức khoẻ, nhân phẩm,
danh dự, tài sản của người khác, cản trở việc thực hiện quyền và nghĩa vụ công
dân; hoạt động mê tín dị đoan và thực hiện các hành vi vi phạm pháp luật khác.”
Trong các cuộc thảo luận với các
quan chức Chính phủ ở các cơ quan khác nhau, bao gồm đại diện cấp cao của cơ
quan lập pháp, tôi thấy những hạn chế rất rộng này được nhắc đến nhiều lần.
Viện dẫn “lợi ích xã hội” không rõ ràng cũng có thể, thậm chí, dẫn đến truy tố
tội hình sự, theo Điều 258 Bộ luật Hình sự. Khoản 1 của Điều này quy định:
“Người nào lợi dụng các quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí, tự do tín ngưỡng,
tôn giáo, tự do hội họp, lập hội và các quyền tự do dân chủ khác xâm phạm lợi
ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, công dân, thì bị phạt
cảnh cáo, cải tạo không giam giữ đến ba năm hoặc phạt tù từ sáu tháng đến ba
năm.“ Tôi thấy một điều đáng lo ngại trong điều khoản này là việc không có quy
định cụ thể hành vi như thế nào sẽ bị coi là “lợi dụng” tự do tôn giáo hoặc các
quyền tự do dân chủ khác. Các thành viên của Tòa án Nhân dân Tối cao không đưa
ra hướng dẫn cụ thể nào để giải thích thuật ngữ “lợi dụng”. Cách thức quy định
rộng và không rõ ràng trong Điều 258 đã đem lại cho các cơ quan chức năng liên
quan khả năng tự ý định đoạt để ngăn người dân trong tất cả các loại hoạt động
– kể cả thái độ ngầm của họ – nếu những hoạt động này bằng cách nào đó bị coi
là mâu thuẫn với lợi ích của Nhà nước. Từ nhiều trao đổi thảo luận tôi đã nghe,
đây không phải là một vấn đề lý thuyết đơn thuần, và Điều 258 Bộ luật Hình sự
đã được áp dụng thường xuyên, và được áp dụng để hạn chế quyền tự do tôn giáo
tín ngưỡng và các quyền con người khác. Khi đặt ra câu hỏi về tù nhân lương
tâm, tôi được cho biết không có vụ việc nào về tù nhân lương tâm. Với quy định
không rõ ràng và con số lớn các vụ việc bị buộc tội theo Điều 258 bộ Luật Hình
sự, người ta tự hỏi làm thế nào cơ quan có thẩm quyền có thể loại trừ được khả
năng này.
c) Yêu cầu hành chính với thực hành tôn giáo: Pháp lệnh về Tôn giáo và Tín
ngưỡng bao gồm rất nhiều quy định mà các cộng đồng tôn giáo phải tuân thủ để có
thể hoạt động. Các quy định này được hướng dẫn chi tiết hơn trong Nghị định 92.
Ví dụ, các cộng đồng tôn giáo được yêu cầu phải đăng ký tư cách với Ban Tôn
giáo Chính phủ; họ phải xin các giấy phép cụ thể để xây dựng hay kiến thiết nơi
thờ tự; họ phải trình với chính quyền địa phương một bản kế hoạch các hoạt động
hàng năm; họ phải thông báo với chính quyền về việc bổ nhiệm các chức sắc tôn
giáo; họ phải được chính quyền địa phương liên quan cho phép mới có thể tiến
hành các nghi lễ ở nơi công cộng, vv..
Các yêu cầu trong Pháp lệnh và
Nghị định bao gồm những nghĩa vụ về thông tin và thông báo cũng như quy định
phải được phê duyệt trước khi tiến hành một số hoạt động tôn giáo nhất định.
Nghị định cũng quy định thời hạn mà chính quyền được yêu cầu phải trả lời các
đơn được gửi đến. Nếu có một quyết định không thuận, cơ quan có thẩm quyền phải
nêu rõ lý do.
Những phát hiện sơ bộ của tôi
không nhằm mục đích đưa ra một đánh giá tổng thể những quy định hành chính rất
cụ thể trong Pháp lệnh và Nghị định xem các quy định này có phản ánh phù hợp sự
tôn trọng tự do tôn giáo tín ngưỡng không. Thay vào đó, tôi sẽ tập trung vào
một vấn đề xuất hiện trong hầu hết tất cả các cuộc thảo luận của chúng tôi, đó
là yêu cầu các cộng đồng tôn giáo phải có đăng ký với cơ quan có thẩm quyền.
Theo Điều 16 của Pháp lệnh, các tổ chức cần phải đáp ứng được một số tiêu chí
để được công nhận trước pháp luật là một tổ chức tôn giáo. Cụ thể là, các điều
kiện này nhằm đảm bảo tôn trọng “thuần phong, mỹ tục và lợi ích của dân tộc”.
Không đề cập đến các chi tiết về
thủ tục và nội dung cụ thể, tôi muốn tập trung vào hai khía cạnh đặc biệt quan
trọng. Khía cạnh đầu tiên liên quan đến bản chất của việc đăng ký. Đây là một
đề nghị, hay một yêu cầu chính thức? Khi thảo luận vấn đề này, tôi nhận được
những câu trả lời khác nhau, và có vẻ như thiếu sự rõ ràng. Trong khi một số
đại diện của Chính phủ tuyên bố không chút ngập ngừng rằng không có đăng ký với
chính quyền thì các cộng đồng sẽ không được hoạt động, một số khác cho rằng một
cộng đồng tôn giáo vẫn có thể tiến hành một số hoạt động tôn giáo căn bản như
tụ họp để sinh hoạt tôn giáo tại nhà riêng. Ngay cả với cách diễn giải thứ hai
mang tính tạo thuận lợi hơn, tôi kinh ngạc thấy phạm vi của tự do tôn giáo vẫn
còn rất hạn chế và không rõ ràng.
Trong bối cảnh này, thuật ngữ
“công nhận” được sử dụng trong Pháp lệnh và cũng được đề cập đến trong nhiều
cuộc trao đổi, có thể cần được giải nghĩa ngắn gọn. Việc thực thi quyền con
người đối với tự do tôn giáo hay tín ngưỡng, bởi cá nhân và/hoặc trong một cộng
đồng với những người khác, không thể diễn ra phụ thuộc vào bất kỳ hành vi công
nhận hay phê duyệt hành chính cụ thể nào. Là một quyền phổ quát, tự do tôn giáo
hay tín ngưỡng vốn có trong tất cả con người và vì thế có vị thế quy chuẩn cao
hơn bất kỳ một hành vi hay thủ tục hành chính nào. Lời nói đầu của Tuyên ngôn
Nhân quyền Toàn cầu bắt đầu bằng “công nhận nhân phẩm vốn có và các quyền bình
đẳng và không thể bị tước đoạt của tất cả các thành viên trong gia đình nhân
loại”. Rõ ràng là “công nhận” ở đây có nghĩa cơ bản là bất kỳ tương tác có
nghĩa nào giữa con người với nhau đều phải tôn trọng nhân phẩm và các quyền con
người. “Công nhận” trong nghĩa căn bản là tôn trọng nhân phẩm và nhân quyền, vì
thế, vượt trên bất kỳ sự “công nhận” nào về mặt hành vi hành chính cụ thể.
Như vậy, quyền của một cá nhân hay
một nhóm đối với tự do tôn giáo hay tín ngưỡng của họ không bao giờ có thể
“được tạo ra” bằng bất kỳ thủ tục hành chính nào. Đúng ra là ngược lại, việc
đăng ký phải là phương tiện cho quyền con người này, mà bản thân quyền ấy phải
được tôn trọng là có trước bất kỳ việc đăng ký nào. Trên cơ sở nhận thức chung
ấy, việc đăng ký phải là một đề nghị của Nhà nước, không phải một yêu cầu bắt
buộc về mặt pháp lý. Tình trạng của các cộng đồng tôn giáo không đăng ký, vì
thế, gợi ý kết quả của một phép thử quan trọng đối với nhận thức về vị thế
chuẩn của tự do tôn giáo hay tín ngưỡng nói
Điểm thứ hai, tôi muốn đưa ra
những quan ngại về việc có tồn tại một tư cách pháp nhân nào khác đối với một
số cộng đồng không được đăng ký như tổ chức tôn giáo. Với các tiêu chí khá cao
như quy định trong Điều 16 của Pháp lệnh, việc các cộng đồng tôn giáo hoặc tín
ngưỡng có một phương án lựa chọn đáng tin cậy để được nhận một hình thức tư
cách pháp nhân nào đó – nếu họ muốn – là rất quan trọng. Với tự do tôn
giáo hay tín ngưỡng, Nhà nước có trách nhiệm cung cấp khuôn khổ pháp lý và thể
chế phù hợp để các cộng đồng tôn giáo và tín ngưỡng có thể hoạt động tự do,
không phải chịu những gánh nặng không phù hợp và không có sự phân biệt đối xử.
Điều này bao gồm phương án lựa chọn để các cộng đồng tôn giáo và tín ngưỡng có
thể nhận được các tư cách pháp nhân khác mà họ có thể cần để thực hiện các chức
năng cộng đồng quan trọng khác như mua bất động sản, tuyển dụng nhân viên
chuyên nghiệp, vận hành các tổ chức từ thiện, thiết lập các viện đào tạo chức
sắc tôn giáo hay giáo dục thế hệ trẻ, vv.. Không có, và không thực sự tiếp cận
được với vị trí tư cách pháp nhân phù hợp, tương lai phát triển của các cộng
đồng tôn giáo và tín ngưỡng, đặc biệt là các nhóm nhỏ, có thể bị nguy hiểm
nghiêm trọng. Tôi được biết rằng cókhả năng cho các cộng đồng tôn giáo đăng ký
như các hiệp hội, nhưng tôi không có điều kiện để tìm hiểu kỹ hơn phương án này
trên thực tế đã được áp dụng đến mức độ nào.
Điều 16 khoản 1 Pháp lệnh Tôn giáo
và Tín ngưỡng quy định như sau:
1. Tổ chức được công nhận là tổ
chức tôn giáo khi có đủ các điều kiện sau đây:
a) Là tổ chức của những người có
cùng tín ngưỡng, có giáo lý, giáo luật, lễ nghi không trái với thuần phong, mỹ
tục, lợi ích của dân tộc;
b) Có hiến chương, điều lệ thể
hiện tôn chỉ, mục đích, đường hướng hành đạo gắn bó với dân tộc và không trái
với quy định của pháp luật;
c) Có đăng ký hoạt động tôn giáo
và hoạt động tôn giáo ổn định;
d) Có trụ sở, tổ chức và người đại
diện hợp pháp;
đ) Có tên gọi không trùng với tên
gọi của tổ chức tôn giáo đã được cơ quan nhà nước có thẩm quyền công nhận.
Trao đổi với nhiều đại diện khác
nhau của Chính phủ về vấn đề đăng ký, tôi tin rằng đây là một vấn đề cần quan
tâm, đòi hỏi các biện pháp lập pháp và các biện pháp khác. Tôi khuyến nghị rằng
những cải cách pháp lý mới cần (1) làm rõ rằng tự do tôn giáo hay tín ngưỡng,
với vị thế là một quyền con người, cao hơn bất kỳ một hành vi phê duyệt hành
chính nào và có thể được thực hành bởi các cá nhân và các nhóm người trước khi
đăng ký và độc lập với việc đăng ký; (2) đem lại cho các cộng đồng tôn giáo các
phương án lựa chọn đáng tin cậy và dễ tiếp cận hơn để họ có được tư cách pháp
nhân phù hợp nhằm tạo điều kiện cho sự phát triển tự do của một cơ cấu tổ chức
phù hợp. Ban Tôn giáo Chính phủ cần đóng một vai trò cốt yếu trong việc hướng
dẫn và đào tạo các cơ quan địa phương diễn giải các quy định theo các quyền con
người phổ quát.
d) Vấn đề truy đòi khắc phục pháp lý
Điều 30 Hiến pháp 2013 quy định
mọi người có quyền khiếu nại với các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền. Việc thực
thi hiệu quả các quyền con người, bao gồm tự do tôn giáo hay tín ngưỡng, phụ
thuộc nhiều vào sự tồn tại của một cơ chế truy đòi khắc phục pháp lý phù hợp.
Mọi người phải có thể khắc phục,
mà không bị yêu cầu đáp ứng những giới hạn hay gánh nặng bất hợp lý nào, bằng
những công cụ pháp lý để có thể không thừa nhận một quyết định được cơ quan
chức năng đưa ra nếu họ thấy các quyền có họ đã bị vi phạm, căn cứ vào tất cả
các nguyên tắc về đảm bảo một quá trình thích đáng và công bằng. Mục đích chính
của biện pháp truy đòi khắc phục pháp lý không phải để xác định xem cá nhân nào
trong hệ thống hành chính đã làm sai, mà để đảm bảo việc thực hiện một cách
nhất quán các quyền con người cho tất cả mọi người.
Khi hỏi về các ví dụ liên quan đến
các vụ việc trong đó người dân thành công trong việc không thừa nhận và khắc
phục những cáo buộc vi phạm tự do tôn giáo và tín ngưỡng của họ như được quy
định tại Điều 24 của Hiến pháp, tôi được biết chưa có trường hợp nào như vậy
được biết đến ở Việt Nam. Kể cả thành viên của Tòa án Nhân dân Tối cao cũng
không biết một vụ việc nào. Đây là một kết quả đáng ngạc nhiên – và càng ngạc
nhiên hơn khi trong thực tế có nhiều mâu thuẫn về đất đai đã được thông tin đến
tôi. Một số mâu thuẫn có vẻ có liên quan đến khía cạnh tự do tôn giáo, ví dụ
như khi mảnh đất trước kia đã được dùng cho nghĩa địa tôn giáo hay các nhà thờ
tự đã bị lấy đi để phục vụ phát triển kinh tế.
Khi trao đổi về vấn đề biện pháp
truy đòi khắc phục pháp lý, khả năng thường được nhắc đến là gửi đơn kháng nghị
đến cấp hành chính cao hơn. Tuy nhiên phương án này không 8 thể được tính là
tương đương với một cơ quan tư pháp độc lập có nhiệm vụ bảo đảm quyền con người
của tất cả mọi người, bao gồm trường hợp xung đột giữa cá nhân hay nhóm người
với cơ quan hành chính. Mặc dù tôi đã nghe nói có một số trường hợp kháng nghị
lên cấp cao hơn, bao gồm cả Thủ tướng, đã giúp giảm nhẹ mâu thuẫn, nhưng trong
nhiều trường hợp khác, người kháng nghị không thấy cơ quan hành chính có phản
ứng gì. Với một số trường hợp khác, cấp hành chính cao hơn chỉ đơn thuần chuyển
lại vụ việc cho cơ quan có thẩm quyền ở địa phương để xem xét lại, nghĩa là vụ
việc có thể rơi vào quên lãng. Từ góc độ pháp quyền, tình trạng này còn xa mới
được coi là thỏa mãn tinh thần thượng tôn pháp luật.
III. Quyền tự chủ của các cộng đồng tôn giáo và tín ngưỡng
a) Thái độ tiêu cực đối với
các cộng đồng tôn giáo chưa được công nhận:
Các đại diện của Chính phủ đã nhấn
mạnh nhiều lần là tôn giáo có thể và cần đóng góp vào sự phát triển của
đất nước, không chỉ bằng cách khuyến khích các giá trị xã hội, đạo đức và
công dân. Sự trông đợi này được phản ánh vào Pháp lệnh về Tôn giáo và Tín
ngưỡng, trong đó tại Điều 2, câu thứ hai quy định: “Chức sắc nhà tu hành có
trách nhiệm thường xuyên giáo dục cho tín đồ lòng yêu nước, thực hiện quyền,
nghĩa vụ công dân và ý thức chấp hành pháp luật.”
Dựa trên giả định rằng hầu hết các
giá trị tôn giáo và lợi ích của Nhà nước trùng nhau, nhiều tôn giáo đã trở
thành thành viên của Mặt trận Tổ quốc do Đảng Cộng sản Việt Nam Nam
Khi thảo luận vấn đề này với Văn
phòng Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam ,
tôi được biết Giáo hội gồm chín hệ phái Phật giáo theo truyền thống Đại thừa
(phổ biến ở Việt Nam Nam cho biết họ chưa bao giờ nghe thấy các nhóm
Phật tử độc lập ở Việt Nam
Tôi muốn nhấn mạnh là trong bối
cảnh này, tự do tôn giáo tín ngưỡng không chỉ đơn thuần là vấn đề thiểu số. Là
một quyền con người, nó liên quan đến tất cả con người, bất kể họ có theo một
tôn giáo chiếm số đông hay thuộc về một cộng đồng thiểu số, hay không thuộc về
một cộng đồng tôn giáo nào. Cần đặc biệt chú ý đến cách thức đối xử với những
người thiểu số, vì cách thức đối xử với thiểu số thường cho thấy bầu không khí
chung của một xã hội có khoan dung hay không. Khi các cộng đồng thiểu số có thể
hoạt động tự do và độc lập, thành viên của một nhóm đa số nhìn chung cũng có
nhiều không gian hơn để thực hành tôn giáo 9 của chính họ theo cách họ thấy phù
hợp. Bất kỳ sự tôn trọng nào với quan điểm cá nhân, bao gồm cả quan điểm bất
đồng, đều tạo điều kiện cho những dòng tư duy tự do luân chuyển trong một xã
hội nói chung, và vì thế cũng làm phong phú sự tương tác của những người thuộc
các nhóm đa số. Tuy nhiên, tôi đã lưu ý thấy trong một số cuộc trao đổi, “lợi
ích của đa số” đã được viện dẫn với mục đích rõ ràng là để phủ nhận yêu cầu của
thiểu số là không phù hợp, hoặc để cho rằng những yêu cầu ấy là không chính
đáng vì có vấn đề đạo đức. Việc này cũng xảy ra khi vấn đề các tổ chức tôn giáo
độc lập – như Giáo hội Phật giáo Thống nhất Việt Nam Cao Đài hay
Tin lành – được nêu ra.
Trong các cuộc gặp gỡ với các đại
diện của cộng đồng Phật giáo độc lập, tôi được nghe những khiếu nại về tình
trạng đàn áp vẫn diễn ra, bao gồm việc công an triệu tập, giữ tại nhà, bỏ tù và
tịch thu tài sản, những việc sẽ cản trở các cá nhân thực hành tự do tôn giáo
hay tín ngưỡng kể cả ở mức tối thiểu. Mặc dù tôi không thể phân tích một cách
thỏa đáng và chi tiết tất cả những khiếu nại đó (việc này sẽ cần nhiều thông
tin hơn từ tất cả các bên liên quan), thái độ chung phủ nhận các thực hành tôn
giáo không chính thức, như tôi đã gặp trong nhiều cuộc trao đổi, là một dấu
hiệu cho thấy rõ ràng rằng cộng đồng Phật tử độc lập hiện không thể thực hành
tự do tôn giáo hay tín ngưỡng. Bên cạnh đó, một số nhà sư tự gọi mình là “Khmer
Krom” cũng muốn có thêm quyền tự chủ không chỉ trong Giáo hội Phật giáo Việt Nam
Một tôn giáo ít được biết đến bên
ngoài Việt Nam Cao Đài. Đ ạo
này tập hợp nhiều truyền thống của Phật giáo, Khổng giáo, Đạo giáo và Cơ đốc
giáo với một số phương thức truyền dạy mới. Giống như trường hợp của Phật giáo,
tín đồ Cao Đài
chia ra thành nhóm những người là thành viên của Mặt trận Tổ quốc và nhóm những
người nhất quyết thực hành tôn giáo độc lập. Mối quan hệ giữa hai nhóm có vẻ
căng thẳng. Trong khi các nhóm Cao
Đài chính thức cáo buộc nhóm không chính thống là có tư tưởng
chia rẽ và gây ra “hoang mang” trong nhân dân, nhóm Cao Đài độc lập cho rằng truyền
thống chân truyền của họ bị Chính phủ can thiệp nên, họ cho rằng, đã dẫn đến áp
đặt những thay đổi trong tôn giáo Cao
Đài. M ặc dù tôi không ở vị trí phù hợp để đánh giá các chi
tiết thần học trong mâu thuẫn giữa hai bên, nhưng tôi trông đợi Chính phủ đảm
bảo việc hoạt động tự do của các cộng đồng Cao Đài độc lập và tạo điều kiện cho sự phát triển
của các cộng đồng này theo cách mà bản thân họ thấy phù hợp. Tình trạng hiện
nay của các nhóm Cao Đài
độc lập rõ ràng là không phù hợp với tự do tôn giáo tín ngưỡng, vì các cộng
đồng này thiếu cơ sở vật chất phù hợp để cầu nguyện và truyền dạy, và cho biết
thường phải chịu sức ép để gia nhập các nhóm chính thức.
b) Đào tạo và bổ nhiệm giáo
chức:
Số các cơ sở đào tạo giáo chức của
các tôn giáo khác nhau – Phật giáo, Công giáo, Tin Lành, Cao Đài và các tôn giáo khác –
đã tăng đáng kể trong những thập kỷ gần đây. Tôi được Chính phủ cho biết hiện
nay có khoảng 45.000 cơ sở đào tạo tôn giáo trong cả nước. Trong khi các cộng
đồng tôn giáo quyết định những phần chính trong chương trình đào tạo –nghĩa là
việc dạy các giáo lý, thực hành và nghi lễ, lịch sử của cộng đồng và các vấn đề
khác – chương trình cũng bao gồm các môn học về lịch sử và luật pháp Việt Nam
và chủ nghĩa Mác-Lênin, do Bộ Giáo dục và Đào tạo cung cấp.
Các cộng đồng tôn giáo có thể bổ
nhiệm và suy cử chức sắc tôn giáo theo quy định riêng của họ. Họ cho biết quyết
định bổ nhiệm của họ không cần chính quyền phê duyệt, nhưng 10 cần đăng ký chức
sắc tôn giáo đã được bổ nhiệm. Về việc bãi chức danh tôn giáo hay sư tăng, việc
này có vẻ hiếm xảy ra, các quyết định nhìn chung cũng do cộng đồng tôn giáo đưa
ra, theo giáo luật của họ. Tuy nhiên, tôi cũng đã gặp một số cáo buộc về việc
Chính phủ can thiệp vào một số trường hợp trong đó nhà sư bị bắt bỏ áo tu. Tôi
không thể xác định các chi tiết cần thiết để đánh giá rõ ràng những trường hợp
này. Tuy nhiên, việc chỉ có rất ít các phương án lựa chọn cho một đời sống cộng
đồng tôn giáo tự chủ, chắc chắn dẫn đến một tình trạng cơ cấu trong đó việc bổ
nhiệm hay bãi nhiệmtrên thực tế có thể chịu ảnh hưởng bởi những lợi ích của
Chính phủ.
c) Các vấn đề tài sản và
đất đai:
Trong chuyến thăm, nhiều vấn đề
tài sản đã được trao đổi với tôi, không chỉ từ thành viên của các cộng đồng tôn
giáo không được công nhận mà bởi cả đại diện của các cộng đồng đang hợp tác với
Chính phủ trong Mặt trận Tổ quốc. Nhiều yêu cầu về tài sản liên quan đến bất
động sản và/hoặc đất đai. Để phục vụ phát triển kinh tế hoặc các dự án hiện đại
hóa khác, một số cộng đồng tôn giáo đã mất – hoặc đang bị đe dọa mất – một phần
lớn đất đai của họ. Tôi nhiều lần nghe được những yêu cầu trả lại cho các cộng
đồng tôn giáo những tài sản họ đã bị lấy đi.
Thông thường việc tranh chấp tài
sản cần có những thông tin chính xác về các tình tiết phức tạp, mà tôi không
thể thu thập đủ các thông tin này. Vì thế tôi sẽ hạn chế mình trong phạm vi một
số nhận xét chung. Có bất động sản và đất đai là một trong những điều kiện tiên
quyết căn bản cho đời sống cộng đồng tôn giáo. Sở hữu rõ ràng và được đảm bảo
vững chắc vì thế là một yếu tố quan trọng xác định quyền tự chủ của các cộng
đồng tôn giáo – hay việc họ thiếu quyền tự chủ. Thêm nữa, một số cộng đồng có
những gắn bó về văn hóa và tôn giáo mạnh mẽ với một mảnh đất cụ thể, ví dụ, nơi
chôn cất tổ tiên của họ. Một trường hợp đặc biệt liên quan đến vấn đề này là
cộng đồng Chăm đang thực hành đạo Hồi và Ấn độ giáo. Người Chăm coi mình là một
nhóm dân cư bản địa và nỗ lực để được công nhận như vậy.
Đại diện của Chính phủ công nhận
rằng ở Việt Nam
Những mâu thuẫn về vấn đề đất đai,
đặc biệt khi có thêm yếu tố tôn giáo, luôn cần được xử lý một cách tinh tế với
mục tiêu là đưa ra những giải pháp chấp nhận được cho tất cả các bên có quan
tâm. Việc thiếu biện pháp khắc phục pháp lý như đã nêu ở trên – đặc biệt trong
ngành tư pháp – cũng có ảnh hưởng mạnh đến tình trạng đất đai và các vấn đề tài
sản liên quan đến các cộng đồng tôn giáo. Trong khi trao đổi với đại diện của
nhiều cộng đồng tôn giáo – bao gồm cả những cộng đồng hợp tác với Chính phủ
trong Mặt trận Tổ Quốc – tôi nhận thấy một nỗi thất vọng lớn về các thủ tục
pháp lý không hiệu quả. Kết quả là, một số cộng đồng tôn giáo thấy họ bị phụ thuộc
vào sự ban ơn của chính quyền địa phương. 11
IV. Thực hành tôn giáo trong những hoàn cảnh đặc biệt
a) Phạm nhân
Như đã đề cập, Điều 24 Hiến pháp
2013 quy định dành cho mọi người chứ không dành riêng cho công dân. Vì thế,
phạm nhân, ngay cả khi tạm thời mất đi các quyền công dân đầy đủ, cũng cần,
trong bất kỳ trường hợp nào, được thụ hưởng tự do tôn giáo hay tín ngưỡng như
một quyền con người. Khi thảo luận vấn đề này tôi nhận được những thông tin
trái ngược. Các cơ quan chính phủ nhìn chung nhấn mạnh rằng phạm nhân có thể
thực hành tôn giáo trong phạm vi trại giam nếu việc đó không ảnh hưởng tiêu cực
đến các phạm nhân khác và những hoạt động chung của trại giam. Những người khác
đã trải qua cuộc sống trong tù thì nói rằng các hoạt động tôn giáo ít khi được
cho phép trong tù; ngay cả việc nhận và giữ kinh sách hay tài liệu tôn giáo
cũng thường bị cấm. Vấn đề này rõ ràng cần được chú ý nhiều hơn.
Việc tổ chức giáo đoàn cho trại
giam, nghĩa là chức sắc của các tôn giáo khác nhau giúp hỗ trợ nhu cầu tinh thần
cho phạm nhân, theo yêu cầu của phạm nhân, không tồn tại ở Việt Nam
b) Quân nhân
Quân đội Việt Nam Nam
Từ chối không phục vụ trong quân
đội với lý do lương tâm không được biết đến ở Việt Nam
V. Báo cáo về các trường hợp vi phạm quyền tự do tôn giáo hay tín ngưỡng
Tôi đã được nghe một số cáo buộc
nghiêm trọng về các vi phạm cụ thể đối với quyền tự do tôn giáo hay tín ngưỡng
ở Việt Nam
Các cáo buộc nói trên có mức độ
khác nhau và được đưa ra bởi những người thuộc các cộng đồng Phật giáo độc lập,
các cá nhân thuộc nhiều cộng đồng Tin lành (trong đó một số cộng đồng đã được
đăng ký chính thức), một số nhóm Công giáo ở địa phương, những người thuộc các
tổ chức Cao Đài
độc lập, một số người theo các rao giảng tôn giáo mới như Dương Văn Mình , và nhiều
nhóm khác. Do bị gây áp lực và bị khởi tố, một số người đã phải bỏ trốn hoặc
chạy ra nước ngoài do lý do tôn giáo. Tôi cũng muốn nhấn mạnh rằng việc đăng ký
chính thức theo quy định của Chính phủ không phải là điều kiện bảo đảm cho
quyền tự do tôn giáo hay tín ngưỡng được tôn trọng một cách đầy đủ.
Tôi muốn giải thích rõ một thực tế
rằng chuyến thăm quốc gia trong vai trò Báo cáo viên Đặc biệt không phải nhằm
mục đích đánh giá sâu các trường hợp cụ thể. Để phân tích một cách toàn diện về
các trường hợp cụ thể, cần phải có nhiều thông tin hơn nữa để có một bức tranh
đầy đủ về các sự kiện thực tế có liên quan và được nhìn từ góc độ của tất cả
các bên liên quan. Thay vào đó, mục đích chuyến thăm quốc gia của Báo cáo viên
Đặc biệt là để đánh giá mức độ tin cậy trong các cáo buộc liên quan đến các vấn
đề nhân quyền và lạm dụng nhân quyền. Không định kiến về tính chính xác của tất
cả các sự kiện thực tế của tất cả các trường hợp cụ thể đã được báo cáo với
tôi, tôi tin rằng, những vi phạm nghiêm trọng đối với quyền tự do tôn giáo hay
tín ngưỡng là một thực tế đang diễn ra ở Việt Nam – nhất là ở các vùng nông
thôn, tuy không phải chỉ có ở nông thôn.
Đánh giá chung này không chỉ dựa
trên các cuộc phỏng vấn và các tư liệu mà tôi nhận được từ những người bảo vệ
nhân quyền và thành viên của nhiều cộng đồng tôn giáo khác nhau, mà còn liên
quan mật thiết đến những quan sát một cách có hệ thống mà tôi đã mô tả ở phần
đầu của tuyên bố báo chí này, bao gồm:
- thái độ nhìn chung là tiêu cực
và tùy tiện đối với các quyền của các nhóm thiểu số và cá nhân thực hành tôn
giáo ngoài các kênh chính thức đã được thiết lập;
- việc thường xuyên viện dẫn một
cách thiếu cụ thể về “lợi ích của đa số” hoặc lợi ích của “trật tự xã hội”;
- Các điều khoản hạn chế quá rộng
về nhân quyền nói chung và quyền tự do tôn giáo hay tín ngưỡng nói riêng;
- Cách trình bày không rõ ràng
trong Bộ luật Hình sự, cụ thể là Điều 258 liên quan đến việc “lạm dụng” tự do
dân chủ;
- Hệ thống tư pháp chưa có cơ chế
truy đòi khắc phục pháp lý đủ hiệu quả mà người dân có thể tiếp cận một cách dễ
dàng, v.v.
Những điều kiện đó đã tạo ra một
cơ chế dễ gây tổn thương cho một số cá nhân và cộng đồng nhất định, phù hợp với
báo cáo về các vi phạm nói trên.
Trong bối cảnh này, tôi muốn nhấn
mạnh rằng thông qua nhiều cuộc trao đổi thảo luận của tôi với các thành viên
của các cộng đồng tôn giáo, mà một vài tổ chức trong số đó đã chính thức đăng
ký với chính quyền và thậm chí còn là thành viên của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam,
mọi người đã bộc lộ nhận thức chung về những hạn chế hiện tại trong quyền tự do
tôn giáo hay tín ngưỡng. Điều đáng ngạc nhiên hơn cả là các lãnh đạo cấp cao
của tòa án chưa hề nghe đến bất kỳ trường hợp nào một cáo buộc vi phạm quyền tự
do tôn giáo hay tín ngưỡng đã được đưa ra tòa.
Một khía cạnh quan trọng cũng được
nhắc đến trong nhiều cuộc thảo luận, đó là sự phân chia giữa nông thôn với
thành thị. Điều kiện hoạt động của các cộng đồng tôn giáo có thể rất khác nhau,
tùy theo thông lệ ở các địa phương khác nhau trong nước. Ngoài ra, các chính
sách của Ban Tôn giáo Chính phủ trung ương dường như chưa được phổ biến một
cách hiệu quả xuống các cấp chính quyền địa phương.
VI. Nhận xét kết luận
Điều khoản tham chiếu cho chuyến
thăm quốc gia của Báo cáo viên Đặc biệt có các yêu cầu đảm bảo “việc tiếp xúc
một cách bí mật và không bị giám sát với các nhân chứng và nguồn tin riêng” và
“Chính phủ phải bảo đảm rằng trong số những người đã tiếp xúc chính thức hoặc
tiếp xúc riêng với Báo cáo viên Đặc biệt […] trong các dịp có liên quan đến
nhiệm vụ của Báo cáo viên đặc biệt sẽ không có một ai bị đe dọa, sách nhiễu,
trừng phạt, hoặc phải chịu các thủ tục tố tụng tư pháp do đã gặp Báo cáo viên
Đặc biệt”.
Những điều kiện này đã không được
tôn trọng, như tôi đã đề cập ở trên, với sự vi phạm nguyên tắc bảo mật. Do đó
phần sau của chuyến thăm quốc gia đã bị gián đoạn. Sự gián đoạn này càng đáng
tiếc hơn vì tôi đã nhận thấy một số chuyển biến tích cực ở cấp trung ương. Hầu
hết các đại diện của các cộng đồng tôn giáo đều đồng ý rằng, mặc dù có những
vấn đề nghiêm trọng còn đang tồn tại nhưng điều kiện thực hành tôn giáo của họ
đã được cải thiện trong những năm gần đây. Các cộng đồng tôn giáo bị cấm hoạt
động sau năm 1975 hiện nay đã được phép hoạt động. Hơn nữa, một số đại diện của
các cơ quan Chính phủ đã bày tỏ mong muốn xem xét những thay đổi trọng yếu trong
quá trình thay thế Pháp lệnh Tôn giáo và Tín ngưỡng hiện nay bằng một luật mới
để điều chỉnh những vấn đề này. Thực sự không nên bỏ lỡ một cơ hội như thế, vì
đó có thể là một bước ngoặt để Việt Nam
Phép thử để đánh giá sự phát triển
quyền tự do tôn giáo hay tín ngưỡng ở Việt Nam
Để kết luận, tôi xin nhắc lại lời
cảm ơn đối với Chính phủ Việt Nam
Tôi vui mừng nếu được đóng góp ý
kiến chuyên môn của tôi với tư cách là Báo cáo viên Đặc biệt trong tiến trình
Chính phủ Việt Nam Nam
_
Notes:
1. The final version of new
constitution was adopted by the National Assembly on 28 November 2013.
2. See Article 38 of the
Ordinance: “In the case where an international treaty concluded, or acceded to,
by the Socialist Republic of Vietnam contains a stipulation that contravenes
stipulations by this Ordinance, the stipulation of the international treaty
shall prevail.”
3. Article 18, paragraph 3 of the
ICCPR.
4. Article 14, paragraph 2 of the 2013 Constitution.
5. Article 16 paragraph 1 of the
Ordinance on Belief and Religion reads as follows:
1. An organization shall be recognized as a religious organization if it meets all the following conditions:
Being an organization of people sharing the same religious belief, of which the religious dogmas, canon laws and rites are not contrary to the fine customs and habits and the interests of the nation;
Having a charter and/or statutes depicting the goal, objectives and action orientation that are in close association with the nation and not contrary to stipulations by the law;
Having its religious activities registered and conducted on a stable basis;
Having a lawful office, organization and representative;
Having a name not duplicating that of any other religious organization that has been recognized by the competent State authority.
1. An organization shall be recognized as a religious organization if it meets all the following conditions:
Being an organization of people sharing the same religious belief, of which the religious dogmas, canon laws and rites are not contrary to the fine customs and habits and the interests of the nation;
Having a charter and/or statutes depicting the goal, objectives and action orientation that are in close association with the nation and not contrary to stipulations by the law;
Having its religious activities registered and conducted on a stable basis;
Having a lawful office, organization and representative;
Having a name not duplicating that of any other religious organization that has been recognized by the competent State authority.
********************
Nguồn:
Press Statement on the visit to
the Socialist Republic of Viet Nam by the Special Rapporteur on freedom of
religion or belief: