Mai Hoàng
 |
| ô nhiễm |
"Tôi
không hiểu", anh Thảo(*) tuyên bố. Mặc dù giọng của anh nghe nghèn nghẹt qua
điện thoại, nỗi thất vọng trong ấy không thể nhầm lẩn được. "Thế giới đang
dần dần loại bỏ than đá. Việt Nam thì đang dần dần đầu tư thêm"
Huệ Thảo sống tại Tân
An, Long An, gần địa điểm sẽ xây dựng Long An-I, nhà máy điện 1320MW chạy bằng
năng lượng than dự kiến xây xong vào năm 2020 và đi vào xử dụng năm 2024. Mặc
dù anh chưa bao giờ sống gần các nhà máy nhiệt điện, Thảo đã đọc các bài báo
trực tuyến về tác động môi trường của nó. Anh cũng biết tới những thảm họa môi
trường gần đây ở Việt Nam như vụ ô nhiễm xung quanh nhà máy điện Vĩnh Tân, Bình
Thuận.
15.166 Chữ ký # Stop LongAn
 |
| CO2 |
Giống như 15.166 người
khác, Thảo đã ký vào đơn kiến nghị “Stop Long An”, một đơn kiến nghị điện tử
trên wakeitup.net do một nhóm hoạt động về môi trường và biến đổi khí hậu ẩn
danh thực hiện nhằm ngăn chặn các dự án này cũng như Long An-II, 1600MW.
“Stop Long An” là chiến
dịch phản đối lại nhà máy điện than đầu tiên giành được sự ủng hộ mạnh mẽ như
vậy ở Việt Nam. Những người ký tên vào bản kiến nghị này đến từ Long An, thành
phố Hồ Chí Minh và các thành phố khác trên khắp đất nước đã tập trung để thể
hiện ý kiến vì sự lo sợ của họ.
Anh Hải Cao, một người
dân của thành phố Hồ Chí Minh nói: "Tôi rất buồn và sợ". "Khi
các nhà máy nhiệt than đi vào hoạt động tại Long An. Nó sẽ tạo ra ô nhiễm và
ảnh hưởng đến các vấn đề sức khoẻ. Bệnh lý về da và bệnh phổi sẽ không thể
tránh khỏi. Chúng tôi đã biết về điều này vì nó đã xảy ra ở các nơi khác
trước đây". Anh Cao cũng lo lắng về những ảnh hưởng của các chất thải độc
hại từ nhà máy ra không khí, đất và hệ thống nước xung quanh. “Nó sẽ dẫn đến sự
ngộ độc kim loại nặng và ảnh hưởng của nó đối với hoa màu và gia súc, gia cầm”,
anh nói. "Để tôi và con cái của tôi có cơ hội sống."
Chị Võ Thị Sương, sống
gần Vĩnh Tân suy nghĩ, “Cần phải ngăn ngừa thảm hoạ môi trường và không để nó
xảy ra với các nơi khác như Vĩnh Tân được. Người dân ở Tuy Phong, Bình Thuận
đã và đang phải chịu đựng những gì do nhà máy nhiệt than gây ra: bệnh phổi,
viêm mũi, viêm xoang chiếm 50% dân số."
“Stop Long An” bắt
đầu vào tháng 5 năm 2017 và đạt được hơn 15.000 chữ ký trong vòng hai tháng. Để
hỗ trợ chiến dịch này, các tổ chức hoạt động vì môi trường như Change VN và
350.org cũng đồng loạt thực hiện sự phản đối thông qua các dịch truyền thông xã
hội.
Nếu dự án Long An-I được
xây dựng tại Cần Giuộc, nó sẽ ảnh hưởng đến một triệu người sống trong vùng lân
cận từ quận 1,7,8 và Nhà Bè của Thành phố Hồ Chí Minh, trung tâm hoạt động kinh
tế chủ yếu và thành phố đông dân nhất Việt Nam. Ủy ban nhân dân (UBND) thành
phố Hồ Chí Minh cũng đặc biệt quan tâm đến vấn đề này, và từng cho ý kiến phản
đối với dự án trên.
Bên
cạnh đó, các phương tiện thông tin chính thống cũng đã phản ánh mạnh mẽ về nỗi
lo của người dân. Phóng viên Sơn Lâm, báo Tuổi Trẻ, một trong những phóng viên
phản ánh thông tin về dự án nhà máy nhiệt điện tại Cần Giuộc, Long An cho biết
việc thông báo cho mọi người biết về nhà máy nhiệt điện ngay từ giai đoạn đầu
xây dựng là một nghĩa vụ phải làm. "Thông thường, mọi người không bày tỏ
mối quan tâm cho đến khi một nhà máy điện đã hoạt động và gây ô nhiễm tồi tệ
cho môi trường của họ. Tuy nhiên, những hệ lụy từ các nhà máy điện than tại
Bình Thuận, Trà Vinh, ... được báo chí mổ xẻ đã tạo nên ý thức cho người dân
trong vùng dự án. " Theo anh ấy, các nhà báo đóng một vai trò quan trọng
trong việc chuyển tải tình cảm của người dân tới chính phủ. "Tôi đã liên
lạc với chính quyền thành phố Long An và họ thực sự thông cảm với mối quan tâm
của người dân. Tuy nhiên, họ không phải là người ra quyết định cuối cùng",
Lâm nói. Các dự án nhiệt điện vẫn đang trong giai đoạn phát triển đầu tiên, tức
là các cuộc thảo luận giữa chính phủ và nhà đầu tư tiềm năng; mặc dù Bộ Công
thương đã chấp thuận, đến nay vẫn chưa có thêm bất cứ thông tin nào mới về các
dự án này."
Bản kiến nghị Stop Long
An đang trên đường gửi tới Daewoo E&C, KEXIM và KEPCO, là những nhà đầu tư Hàn Quốc chịu trách nhiệm cho dự án này theo
hợp đồng BOT với chính phủ Việt Nam. Mặc dù Tree Hugger* muốn gửi bản kiến nghị
đến Bộ Công Thương cũng như UBND Long An và Thành phố Hồ Chí Minh, họ đã quyết
định không làm thế vì những lo ngại về sự an toàn cho bản thân.
Rốt cuộc dự án điện than
tại Long An có được xây hay không, vẫn đang là một câu hỏi lớn của những người
dân, và rất có thể của cả chính những người có trách nhiệm thực hiện dự án.
Dấu Chấm Hỏi Lớn
Theo ông Trương Phương
Luu thuộc Công ty Tư vấn Kỹ thuật Điện 3 (EVNPECC3), cơ quan tư vấn chính thức
của Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN), công ty điện quốc doanh đã tạm ngừng việc
triển khai các dự án như thế này. "Chúng tôi đang đưa ra các giải pháp tốt
hơn", ông Phương nói, và từ chối đi sâu vào chi tiết.
Tree Hugger, người tạo
ra bản kiến nghị Stop Long An cho rằng sự tạm ngưng không xác định của các ban
nghành và chính phủ có thể được xem như một dấu hiệu tích cực. "Với sự lên
tiếng của các phương tiện truyền thông chính thống, có thể chính phủ đã xem đơn
thỉnh nguyện trên mạng; họ khá cảnh giác với các hoạt động từ các tổ chức bảo
vệ môi trường và báo chí.”
Trong khi đó, bà Thới từ tổ chức Change.vn cho
rằng những tín hiệu này cho thấy có khả năng các nhóm bảo vệ môi trường tại Hàn
Quốc đã có động thái tác động đến KEXIM, Daewoo và KEPCO, yêu cầu họ xem xét
lại các dự án gây hại cho môi trường ở các nước khác. Vì EVN chỉ có đủ vốn để
thực hiện khoảng một phần tư các dự án, những nhà đầu tư nước ngoài mới thực sự
là lực đẩy cho sự phát triển của ngành điện than tại Việt Nam. Bà Thới giải
thích: "Các nước Châu Á phát triển như Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc -
họ muốn phát triển bền vững trong nước, nhưng lại không ngần ngại đầu tư vào
các nhà máy chạy bằng than ở các nước đang phát triển. Việt Nam vẫn còn mong
muốn đầu tư năng lượng giá rẻ."
Kể từ khi KEPCO và tập
đoàn Nhật Bản Marubeni giành được dự án đấu thầu quốc tế đầu tiên tại Việt Nam
cho một nhà máy khai thác than quy mô lớn vào năm 2008, EVN ngày càng áp dụng nhiều hơn hình thức BOT
và các nhà sản xuất điện độc lập khác. Theo Kế hoạch tổng thể Điện VII từ
2016-2020 đã sữa đổi với tầm nhìn đến năm 2030, có 22.000MW trong số 90.000 MW
điện của Việt Nam sẽ đến từ mười sáu dự án điện BOT mới, mà đa số là nhà máy
điện than.
Dẫn đầu danh sách các
nhà đầu tư nước ngoài là Hàn Quốc, với số vốn đầu tư đăng ký 55,6 tỷ USD, trong
khi Nhật đứng thứ hai với 45,9 tỷ USD. Động cơ của họ rất đơn giản; 51% tất cả
các khoản đầu tư nước ngoài chảy vào Việt Nam là từ các ngân hàng xuất nhập
khẩu với lãi suất huy động vốn cao, cung cấp các khoản vay dài hạn cho các đơn
vị ở các nước khác. Theo báo cáo gần đây của Hội đồng Quốc phòng về Tài nguyên
thiên nhiên, Việt Nam là một trong ba nước nhận tài trợ dự án than hàng đầu của
Nhật Bản, Trung Quốc và Hàn Quốc.
Sơ Đồ Điện VII trong Bối Cảnh
Thị Trường Thay đổi
Trong
khi đó, trên toàn cầu, phong trào rút vốn đã tăng đà khị các ngân hàng thương
mại như Bank of America, Citigroup, Natixis và Wells Fargo cố gắng loại bỏ than
đá khỏi cấu trúc tài chính của họ do sợ bị kẹt vốn khi chi phí xây dựng lớn hơn
so với tiềm năng tạo ra doanh thu. Các nhà máy điện xử dụng nhiên liệu than có
nhiều nguy cơ trở thành tài sản bị mắc kẹt trong trường hợp các dự báo nhu cầu
năng lượng của chính phủ không chính xác dẫn đến tình trạng dư thừa. Tuy nhiên,
những ngân hàng đại chúng như KEXIM và JCIB vẫn còn quan tâm đến lợi nhuận đến
từ các hợp đồng xây dựng, cung cấp thiết bị và công nghệ, vì không phải họ mà
là chính phủ các nước tiếp nhận phải chịu đựng những hậu quả về môi trường và
xã hội mà các dự án này có khả năng xảy ra.
Đến
năm 2020, 42,7% lượng cung cấp năng lượng quốc gia sẽ được cung cấp bởi các nhà
máy nhiệt điện đốt than, trong khi Việt Nam thì đang dần cạn kiệt nguồn cung
cấp than cho các nhà máy này. Chi phí cũng tăng do quá trình chuyển đổi từ mỏ
lộ thiên sang khai thác ngầm. Năm 2016, Việt Nam chính thức trở thành quốc gia
nhập khẩu than, và trong vòng ba năm nữa, khoảng 2/3 trong số 75 tấn than cần
thiết cho các nhà máy điện sẽ được nhập khẩu từ các nước khác như Indonesia, Úc
và Nga. "Chúng ta không nên dựa dẫm quá nhiều vào các nước khác để cung
cấp năng lượng cho Việt Nam", Thới nói. "Chính phủ cần phải có một
lập trường cứng rắn và không nên chỉ căn cứ vào mức giá thành thấp."
Lập
luận cho rằng than đá mang lại lợi ích kinh tế đang bị hoài nghi khi giá ở châu
Á tăng do Trung Quốc cắt giảm khai thác và xuất khẩu trong khi nhu cầu tang
lên. Theo Viện Kinh tế Năng lượng và Phân tích Tài chính (IEEFA), Việt Nam đang
mất khoảng 1,27 tỷ đô la mỗi năm do giá nhập khẩu than tăng. Trong quá trình
soạn thảo Sơ Đồ Điện VII, than đá rẻ vì chính phủ đã trợ giá than trong nước,
giảm 40-50% so với giá thị trường. Chính sách này đã bị bãi bỏ vào tháng
7 năm 2015.
 |
| năng lượng mặt trời |
Trong
khi đó, giá của một nguồn năng lượng đang giảm trên khắp thế giới - năng lượng
mặt trời. Một báo cáo gần đây của GTM Research dự đoán mức giảm 27% vào năm
2022 trong giá điện mặt trời tính theo cent/ vào năm 2022 tại tất cả các khu
vực trên toàn cầu. Không giống như nhiên liệu hóa thạch, các nguồn năng lượng tái
tạo được trải đều ở nhiều quốc gia khác nhau, và việc chuyển sang xử dụng năng
lượng này nhiều hơn sẽ đảm bảo cho Việt Nam không chỉ một môi trường xanh mà cả
an ninh năng lượng trong những năm tới.
Năng
Lượng Mặt Trời– Một
Hướng Đi Mới
Vùng
ĐBSCL nói chung và đặc biệt là Long An, trớ trêu thay, lại là nơi có mức
độ nắng nóng đáng kể, tổng cộng khoảng 2700 giờ một năm. Chính những người dân
địa phương kêu gọi chấm dứt việc xây dựng nhà máy nhiệt điện Long An cũng là
những người ủng hộ mạnh mẽ việc chuyển sang xử dụng năng lượng mặt trời.
Ông Thảo nói: "Tôi nghĩ các dự án năng lượng mặt trời quy mô nhỏ ở
mỗi huyện là giải pháp tốt nhất. Điều này không chỉ có lợi cho môi trường, mà
còn bởi vì việc đặt các nhà máy phát điện năng lượng ở địa phương sẽ giảm chi
phí xây dựng và vận chuyển điện năng."
Các
nhà máy năng lượng mặt trời có năng suất trung bình khoảng 50 đến 100MW sẽ giúp
người dân địa phương tự kiểm soát được lượng cung và nhu cầu của họ. Nhà nước
chỉ yêu cầu các dự án trên 1000MW phải được điều hành bởi cơ quan trung ương,
do đó các dự án năng lượng mặt trời có thể được quản lý bởi chính quyền địa
phương hoặc thậm chí là tư nhân.
"Hệ
thống bảng năng lượng mini và hệ thống gia đình có thể được quản lý dễ dàng.
Các hệ thống càng nhỏ thì càng đơn giản trong việc quản lý”, ông Nguyễn
Hải Long, Cán bộ nghiên cứu Năng lượng tái tạo tại GreenID, tổ chức phi chính
phủ hàng đầu của Việt Nam trong phát triển ngành năng lượng bền vững đã phát
biểu. GreenID gần đây đã công bố một cuốn hướng dẫn về Quy hoạch Năng
lượng Địa phương và tổ chức các hội nghị tại Đăk Lăk và An Giang, hai tỉnh tiên
phong về phát triển năng lượng mặt trời ở khu vực ĐBSCL.
Việc
chuyển sang xử dụng năng lượng mặt trời cũng có thể giải quyết được một vấn đề
khác ở Việt Nam – hệ thống dẫn điện. Hiện tại, ít nhất năm nghìn người ở những
ngôi làng xa xôi nhất ở Việt Nam chưa bao giờ nhìn thấy bóng đèn sáng; bất chấp
những nỗ lực của chính phủ, đường dây truyền tải vẫn chưa đến được nhiều vùng
núi trên toàn quốc.
Trong
năm 2016, nhờ một chương trình của Change phối hợp với các nhà tài trợ tư nhân
HSBC, Walmart và Vũ Phong Solar, dân làng ấp 4 Vĩnh Cửu, Đồng Nai cuối cùng đã
có được nguồn cung cấp năng lượng ổn định cho đèn, quạt và các thiết bị gia
dụng điện tử khác. Chương trình này đã tài trợ các tấm pin mặt trời cho tất cả
các hộ gia đình cũng như đèn pin mặt trời trên các con đường và trong không
gian công cộng. Thời nhớ lại cảm xúc của cô khi ở trong ấp - "Lần đầu tiên
nhìn thấy trẻ con có thể ra ngoài vào ban đêm và đến thăm nhà của nhau, rất là
cảm động”
Hiện
tại Việt nam đã nhận thức nhiều hơn về việc phát triển các nguồn năng lượng
sạch. Tuy nhiên, năng lượng tái tạo chỉ chiếm khoảng 0,5% nguồn điện hiện tại,
và trong Sơ Đồ Điện VII, tỉ lệ này chỉ được nâng lên khoảng 6% trong năm 2030.
Cơ
Hội và Những Rào Cản
Cán
bộ Nghiên cứu Than của GreenID, bà Nguyễn thị Hằng, vẫn tiếp tục vận động để
thay đổi Sơ Đồ Điện VII. "Hợp đồng BOT có hiệu lực trong hai mươi năm,
trong khi chúng tôi dự đoán rằng giá năng lượng tái tạo sẽ cạnh tranh hơn than
trong 3-5 năm tới". Bà nhấn mạnh rằng nếu không có gì thay đổi,
người dân Việt Nam sẽ sớm phải trả thêm chi phí cho loại năng lượng chẳng những
đắt tiền mà còn rất bẩn.
Tuy
nhiên, đối với GreenID, Change.vn, Tree Hugger và những người hoạt động vì môi
trường ở Việt Nam, vẫn còn nhiều trở ngại để vượt qua. Sự thành công tương đối
của chiến dịch Stop Long An một phần là do dự án này không may được đặt quá gần
thành phố Hồ Chí Minh, thành phố lớn nhất cả nước với hơn 9 triệu người dân
quan tâm và dám lên triếng về vấn đề môi trường. So với người dân ở nông thôn,
tiếng nói của họ có tác động mạnh mẽ hơn nhiều với chính phủ. Một điều đáng
buồn là khi đọc các bình luận trên wakeitup của người ký tên dự án, có thể thấy
được rằng nhiều người ký vào bản kiến nghị không phải vì ủng hộ việc loại bỏ
nhiệt điện hay một sự thay đổi chính sách có ý nghĩa, mà là vì mong muốn nhà
máy điện được di chuyển đến đâu đó xa nhà của họ.
Tree
Hugger có vẻ do dự khi được hỏi ý kiến về sức ảnh hưởng của bản kiến nghị Stop
Long An. Họ nói: "Đó là kết quả tốt nhất mà chúng tôi có thể đạt được
trong hoàn cảnh hiện tại. Liệu có phải thực sự có 15,166 người quan tâm điều
này? Tôi không nghĩ thế.” Rất nhiều những người bị ảnh hưởng tồi tệ bởi
nhà máy nhiệt điện than không có điều kiện truy cập internet hay bất cứ phương
tiện truyền thông xã hội nào.
Bà
Hằng hy vọng rằng việc cải cách chính sách mà bà đang vận động cùng với GreenID
sẽ thuyết phục được các nhà lập pháp thay đổi ý định. Tuy nhiên, không có gì là
chắc chắn. "Chúng ta sẽ phải chờ Sơ Đồ Điện Lực VIII được công bố vào năm
2021" bà Hằng nói.
Trong
khi đó, anh Thảo đang lo lắng khi chưa thấy sự thay đổi thực sự sau khi tham
gia ký bản kiến nghị Stop Long An. "Nếu không phải lúc này thì khi nào?”
anh hỏi. Thảo không muốn xử dụng điện lưới quốc gia nữa và muốn đi theo hướng
năng lượng xanh; tuy nhiên, với mức lương hiện tại của anh, chi phí đầu tư của
một bảng năng lượng mặt trời là không khả thi.
"Tôi không thể phản đối sự gia tăng của
các nhà máy điện chạy bằng than trong khi bản thân xử dụng các thiết bị gia
dụng chạy bằng năng lượng nhiệt. Nhưng không cách nào tôi có thể chi 20 triệu
đồng cho một tấm pin năng lượng mặt trời " anh bày tỏ. "Tôi phải làm
gì đây?"
(*) Đây là biệt danh, không phải tên
thật, được sử dụng để bảo vệ danh tính của nhà hoạt động môi trường.