Từ ngày 23/12/2016, Hoa Kỳ có quyền không cấp visa
nhập cảnh, hủy bỏ visa đã cấp, đóng băng tài sản cũng như không cho phép chuyển
nhượng tài sản ở Mỹ của bất kỳ người nào vi phạm quyền con người
nghiêm trọng ở bất kỳ đâu trên thế giới, kể cả Việt Nam.
Bất kỳ
người nào, nghĩa là bao gồm cả quan chức, nhân viên công lực, lãnh đạo và nhân
viên các doanh nghiệp lẫn thường dân khác.
Trước
tháng 12/2016, biện pháp chế tài này chỉ dùng riêng cho công dân Nga. Hiện nay,
Hoa Kỳ mở rộng phạm vi áp dụng đối với công dân của tất cả các quốc gia trên
thế giới, trong đó có Việt Nam.
Theo Đạo
luật chịu trách nhiệm về Nhân quyền Magnitsky toàn cầu (Global Magnitsky Human
Rights Accountability Act), tổng thống Mỹ được quyền chế tài công dân nước
ngoài như đã nêu ở trên, khi có đủ chứng cứ từ các ủy ban đặc biệt của Quốc hội
hay Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ về các hành vi vi phạm nhân quyền nghiêm trọng của
những người đó.
Bài viết
này sẽ giải thích rõ nguồn gốc của đạo luật này và cách sử dụng nó để bảo vệ
nhân quyền tại Việt Nam.
Sergei Magnitsky là ai và vì sao
nước Mỹ lại có một đạo luật mang tên anh?
Sergei
Magnitsky là một luật sư người Nga sinh năm 1972. Anh đã bị chính quyền Putin
bắt và tống giam không qua xét xử gần một năm trời từ tháng 11 năm 2008, sau
khi anh điều tra được một vụ đại án tham nhũng và lừa đảo thuế liên quan đến
các cảnh sát Nga và nhiều quan chức lãnh đạo của chính phủ.
Trong tù,
Magnitsky đã không được phép gặp người thân và ngay cả khi có dấu hiệu bị các
bệnh sỏi mật và viêm tuyến tuỵ, anh cũng không điều trị. Cảnh sát Nga bị cáo
buộc là đã đánh đập, tra tấn và bỏ mặc anh cho đến chết tại nhà giam
Butyrka, Moscow.
Ngày
16/11/2009, tức 8 ngày trước khi hết hạn giam giữ để điều tra theo luật, Sergei
Magnitsky qua đời khi chỉ mới 37 tuổi.
Mộ Sergei Magnitsky. Ảnh: AP. |
Ông Bill
Browder là chủ của công ty đầu tư Hermitage Capital Management, là nơi Magnitsky
từng làm việc và cũng là cơ quan đã cùng anh điều tra vụ án tham nhũng nói
trên. Browder đã ra sức tìm kiếm công lý cho anh trong vô vọng tại Nga hơn 2
năm.
Khi thấy
những kẻ gây ra cái chết cho Magnitsky không thể bị pháp luật Nga chế tài,
ông Browder đã mang câu chuyện của anh đến Quốc hội Hoa Kỳ.
Dân biểu
Jim McGovern bang Massachusetts và Thượng nghị sỹ Ben Cardin cùng thuộc đảng
Dân chủ đã lắng nghe câu chuyện của Magnitsky, và họ bắt đầu chiến dịch vận
động cho việc ban hành và thông qua Đạo luật Chịu trách nhiệm trước nền
Pháp trị – Sergei Magnitsky (Sergei Magnitsky Rule of Law Accountability Act),
hay còn gọi là Đạo luật Magnitsky (Magnitsky Act) vào năm 2012.
Theo đó,
Hoa Kỳ sẽ từ chối cấp visa vào Mỹ và sẽ đóng băng tài sản của bất kỳ công dân
Nga nào có hành vi vi phạm nghiêm trọng quyền con người.
Sau khi
Đạo luật Magnitsky được ban hành đối với các công dân Nga, Hoa Kỳ đã đóng băng
tài khoản ngân hàng của khoảng 34 quan chức Nga từ năm 2012 – 2014, cũng như
cấm những người này nhập cảnh. (1)
Trong số
đó, có những nhân viên công quyền có liên quan trực tiếp đến cái chết của
Sergei Magnitsky, chẳng hạn như Phó Công tố viên Victor Grin và nhân viên điều
tra Adrei Strizhov của Nga.
Hơn thế,
biện pháp chế tài này đã được tiếp tục áp dụng với những quan chức Nga trong
các vụ sai phạm khác, mà tiêu biểu là trường hợp vụ án oan của nhà hoạt động
nổi tiếng người Chechnya, Ruslan Kutayev.
Hoa Kỳ đã
đóng băng tài sản và cấm nhập cảnh Thứ trưởng Bộ Nội vụ Apti Alaudinov và Chánh
văn phòng của chính phủ Cộng hòa Chechnya, Magomed Dadov vào năm 2014 sau khi
chính phủ Chechnya đã bắt giữ, đánh đập Kutayev và kết án oan cho ông. (2)
Quy trình thực hiện
Hiện nay, quy trình để tổng thống Hoa Kỳ ban hành lệnh chế tài
dựa trên Đạo luật Magnitsky toàn cầu có thể hiểu tóm tắt như sau:
1. Các ủy ban đặc biệt của Quốc hội Mỹ, ví dụ như
Ủy ban Nhân Quyền Tom Lantos (The Tom Lantos Commission on Human Rights) hay
Cục Dân chủ, Nhân quyền và Lao động (Bureau of Democracy, Human Rights, and
Labor – DRL) thuộc Bộ Ngoại giao đều có thể thành lập danh sách “đen” nêu tên
và hành vi của những kẻ làm ra những hành vi vi phạm nhân quyền nghiêm trọng.
Vi phạm nhân quyền nghiêm trọng có thể bao gồm
các hành vi giết người mà không bị xét xử (extrajudicial killing), đánh đập,
tra tấn và những hành vi khác, nhằm đối phó với những người muốn vạch trần
tham ô, các sai phạm của chính phủ hay để bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền và tự
do.
2. Cục DRL sẽ là cơ quan có quyền thẩm định, và
sau đó trình danh sách “đen” cho tổng thống.
3. Sau khi tiếp nhận danh sách này cùng lời đề
nghị phải đưa ra biện pháp chế tài từ Quốc Hội, tổng thống có thể xem xét
thêm các thông tin liên quan từ các phía, bao gồm cả các chính quyền nước
ngoài (foreign governments) lẫn các tổ chức xã hội dân sự làm việc về lĩnh
vực nhân quyền (human rights organizations).
4. Nếu các bằng chứng cho thấy các vi phạm nghiêm
trọng về nhân quyền đã xảy ra và những người trên danh sách quả thực là những
người phải chịu trách nhiệm, tổng thống sẽ ban hành lệnh chế tài như một sắc
lệnh hành pháp, yêu cầu các cơ qua chính phủ có liên quan (ví dụ như Sở Di
trú, Bộ Tài chính) thực hiện các lệnh cấm đối với các cá nhân bị nêu tên. (3)
|
Hoa Kỳ có sử dụng nhân quyền làm
lá bài chính trị?
Khi Hoa
Kỳ áp dụng biện pháp chế tài dựa trên Đạo luật Magnitsky đối với công dân Nga,
điện Kremlin gọi đó là một chiêu trò chính trị. Nhưng liệu lời tuyên bố đó có
xác đáng hay không?
Trước
hết, vì những đàm phán chính trị, chính quyền Obama không hề hồ hởi khi phải
thực hiện yêu cầu chế tài quan chức Nga.
Thế
nhưng, trước hết là vì Đạo luật Magnitsky đã được hầu hết tất cả các dân biểu
Hoa Kỳ bỏ phiếu thông qua. Và khi các bằng chứng về vi phạm nhân quyền của các
quan chức Nga trong vụ án Sergei Magnitsky là không thể chối cãi, Tổng thống
Obama bắt buộc phải ban hành sắc lệnh chế tài đối với những cá nhân đó.
Vì Đạo luật Magnitsky trước đây và cả Đạo luật
Magnitsky toàn cầu hiện nay đều chỉ chế tài những cá
nhân vi phạm
quyền con người của người khác, ví dụ như tham gia đàn áp người biểu tình, đánh
đập dân oan, công an đánh chết người (như trường hợp anh Magnitsky), v.v. – chứ
không phải là biện pháp chế tài cả một quốc gia như lệnh cấm vận (embargo).
Do đó, lý
do chính trị không được những người ủng hộ Đạo luật Magnitsky xem là thuyết
phục.
Theo
những người ủng hộ, Đạo luật Magnitsky là một thông điệp mà nước Mỹ và người
dân Mỹ muốn gửi đến thế giới. Đó là họ không muốn những kẻ vi phạm nhân quyền
nghiêm trọng có thể đến Mỹ và dùng Hoa Kỳ để cất giấu tài sản.
Ngoài ra,
Đạo luật Magnitsky còn có được sự ủng hộ của người dân ở chính quốc gia bị chế
tài. Khi đạo luật này được thông qua năm 2012, một cuộc khảo sát ở Nga cho thấy
có đến 39% người dân tại đây ủng hộ điều đó. (4)
Đạo luật Magnitsky toàn cầu có
giúp bảo vệ được quyền con người tại Việt Nam?
Trước
hết, có những dân biểu Quốc Hội, như Thượng nghị sỹ John McCain hay Dân biểu
Zoe Lofgren, và nhân viên Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ luôn tích cực theo dõi tình hình
nhân quyền các nơi rất chặt chẽ, đặc biệt ở một số nước có thể chế toàn trị như
Việt Nam, Trung Quốc và Bắc Hàn.
Đối với tình hình tại Việt Nam, trước khi từ nhiệm
ngày 20/1/2017, trợ lý Ngoại trưởng Tom Malinowski (người phụ trách Cục DRL
dưới thời Obama) vẫn thường xuyên sử dụng mạng Twitter để đưa tin về phiên xử phúc thẩm Anh Ba Sàm và trợ lý vào cuối tháng 9/2016 và kêu gọi
trả tự do cho họ. Ông Malinowski cũng lên tiếng trước những vụ bắt giữ người
hoạt động như khi blogger Mẹ Nấm bị bắt vì điều 88 BLHS vào tháng 10/2016
hay khi Việt Nam tuyên án các ông Trần Anh Kim và Lê Thanh Tùng tháng 12/2016. (5)
Cựu trợ lý Ngoại trưởng HK Tom Malinowski (ngoài cùng bên trái), gặp gỡ bloggers Tạ Phong Tần và Điếu Cày tháng 10/2015. Ảnh: @Malinowski-Twitter / hr4vn.wordpress.com. |
Đại sứ
Hoa Kỳ tại Việt Nam cũng đã từng lên tiếng quan ngại về những vi phạm quyền con
người từ chính phủ Việt Nam. (6)
Tất cả
những điều này đều có thể dùng làm một phần bằng chứng từ phía Cục DRL, và trợ
lý Ngoại trưởng phụ trách Cục DRL có thể sử dụng khi lập danh sách đề cử những
cá nhân cần bị chế tài. (7)
Ngoài ra,
thông tin về những nhân vật nằm trong danh sách vi phạm nhân quyền nghiêm trọng
còn được tham khảo từ các tổ chức hoạt động về nhân quyền uy tín trong cũng như
ngoài nước Mỹ.
Vì vậy,
những nạn nhân của việc vi phạm quyền con người ở Việt Nam có thể thu thập bằng
chứng sai phạm của từng cá nhân, sau đó chuyển giao cho các tổ chức này.
Họ cũng
có thể thông qua các cá nhân hay tổ chức ở Mỹ để gửi thông tin trực tiếp đến
các vị dân biểu của Hoa Kỳ. Tuy nhiên, những công việc này đòi hỏi việc thu
thập dữ liệu phải được làm một cách có bài bản và khoa học.
Ủy ban
Bảo vệ Nhà báo (Committee to Protect Journalists – CPJ) cho rằng Đạo luật
Magnitsky toàn cầu không thể thay thế công lý cho các nạn nhân. (8)
Mặc dù
vậy, CPJ cũng đồng ý là khi các nhân viên công an, cảnh sát, hay an ninh biết
rõ rằng chính bản thân họ sẽ phải nhận lãnh hậu quả khi muốn nhập cảnh Hoa Kỳ
hay sử dụng hệ thống tài chính của Mỹ để chứa chấp tài sản của mình, thì họ sẽ
không còn dám ra tay đánh đập và đàn áp người dân trong nước nữa.
Và như
thế, tuy chưa phải là công lý, Đạo luật Magnitsky toàn cầu có thể là vũ khí, mà
cũng là lá chắn bảo vệ quyền con người khi luật pháp quốc gia không thể làm
điều đó. -/-
Tài liệu
tham khảo:
(1). Background Briefing on Implementation of the Sergei Magnitsky Rule of Law
Accountability Act
(2). U.S. adds four more Russians to human rights sanctions list
(3). The Global Magnitsky Human Rights Accountability Act: Sanctions Tool for Promoting U.S. Human Rights Agenda
(4). What the Magnitsky Act Means
(5). Tài khoản Twitter của Cục DRL Hoa Kỳ
(6). Statement by U.S. Ambassador to Vietnam Ted Osius
(7). Điều 3 và Điều 4 của Đạo Luật Magnitsky toàn cầu
(8). Global Magnitsky Act could be powerful weapon against impunity in journalist murders
(2). U.S. adds four more Russians to human rights sanctions list
(3). The Global Magnitsky Human Rights Accountability Act: Sanctions Tool for Promoting U.S. Human Rights Agenda
(4). What the Magnitsky Act Means
(5). Tài khoản Twitter của Cục DRL Hoa Kỳ
(6). Statement by U.S. Ambassador to Vietnam Ted Osius
(7). Điều 3 và Điều 4 của Đạo Luật Magnitsky toàn cầu
(8). Global Magnitsky Act could be powerful weapon against impunity in journalist murders