Có thể đưa vụ HD-981 ra tòa?

TS. Dương Danh Huy

Quỹ Nghiên cứu Biển Đông

Theo BBC

Hiện chưa rõ Việt Nam có kiện Trung Quốc về vụ giàn khoan hay không.

Trong các tranh chấp tại Biển Đông, tranh chấp Hoàng Sa là khó nhất cho Việt Nam. Trung Quốc đã chiếm toàn bộ Hoàng Sa, họ lại dễ dùng quần đảo làm bàn đạp để lấn vào vùng đặc quyền kinh tế từ đất liền Việt Nam. Trong khi đó, tranh chấp Hoàng Sa là song phương: Việt Nam phải đối chọi một cách đơn độc với Trung Quốc.

Vì giải pháp ngoại giao và quân sự cho tranh chấp này chỉ là chuyện hoang đường, dư luận càng ngày càng quan tậm về việc đưa vấn đề ra tòa, thí dụ như Tòa án Công lý Quốc tế (TACLQT) hay Tòa Trọng tài Luật biển, nhất là khi Trung Quốc có những động thái như trong sự kiện giàn khoan HD-981.

Thế nhưng việc ra tòa có một hạn chế rất lớn. Đó là bất cứ tòa nào cũng chỉ có thể phân xử tranh chấp giữa hai nước nếu cả hai bên chấp nhận thẩm quyền của tòa. Việc chấp nhận thẩm quyền của tòa có thể là chấp nhận cho một tranh chấp cụ thể, hay chấp nhận gián tiếp qua hiệp định hay công ước nào đó, hay chấp nhận một cách mặc định thẩm quyền của tòa.

Đưa tranh chấp đảo ra tòa?

"Tuy nhiên, có lẽ lãnh đạo Việt Nam vẫn còn cho rằng những điều có lợi cho Việt Nam công khai yêu cầu Trung Quốc ra tòa không bõ những trả đũa có thể của Trung Quốc. Đây là một vấn đề cần trí thức Việt Nam nghiên cứu một cách chuyên sâu"

Trên thế giới và Đông Nam Á đã có nhiều tranh chấp lãnh thổ được TACLQT phân xử, thí dụ như đền thờ Preah Vihear (Campuchia - Thái Lan), đảo Ligitan và Sipadan (Indonesia - Malaysia), đảo Pedra Branca, Middle Rock và South Ledge (Malaysia - Singapore), và vùng đất chung quanh đền thờ Preah Vihear (Campuchia - Thái Lan). Trong trường hợp này, các bên trong tranh chấp đều chấp nhận thẩm quyền của Tòa.
Nếu đưa tranh chấp chủ quyền đối với Hoàng Sa ra TACLQT, cả Việt Nam và Trung Quốc phải chấp nhận thẩm quyền của Tòa thì Tòa mới thụ lý. CHXHCNVN cũng chưa công khai yêu cầu Trung Quốc ra tòa, nhưng nếu có yêu cầu thì khả năng là họ cũng không chấp nhận, và như vậy thì Tòa sẽ không có thẩm quyền để phân xử.
Nhưng dù thế đi nữa thì đều đó cũng sẽ làm cho thế giới và người Trung Quốc thấy Trung Quốc là bên sợ công lý, và như thế sẽ có lợi cho Việt Nam. Trung Quốc cũng không thể cãi chày cãi cối rằng không có tranh chấp cho nên không cần phải ra tòa, vì khi ra tòa thì Tòa có trách nhiệm xét có tranh chấp hay không.
Tuy nhiên, có lẽ lãnh đạo Việt Nam vẫn còn cho rằng những điều có lợi cho Việt Nam công khai yêu cầu Trung Quốc ra tòa không bõ những trả đũa có thể của Trung Quốc. Đây là một vấn đề cần trí thức Việt Nam nghiên cứu một cách chuyên sâu.

Cơ chế giải quyết tranh chấp biển?

Đã xuất hiện các diễn biến đụng độ giữa các lực lượng của hai bên trong vụ giàn khoan.

Riêng về tranh chấp biển, có một số loại tranh chấp mà Việt Nam có thể đơn phương kiện Trung Quốc. Khi một quốc gia tham gia UNCLOS, điều mặc định là quốc gia đó chấp nhận cơ chế giải quyết tranh chấp bắt buộc của UNCLOS. Cơ chế này cho phép một quốc gia thành viên đơn phương kiện quốc gia thành viên khác về các vấn đề luật biển, và trọng tài sẽ thụ lý, bất kể quan điểm của bị cáo. Đó là nguyên tắc sau việc Philippines đơn phương kiện Trung Quốc, và là vì sao vụ kiện đó có thể đi đến giai đoạn hiện nay, cũng như có tiềm năng được trọng tài phân xử, bất kể quan điểm của Trung Quốc.
Đã, đang và sắp có rất nhiều tranh chấp biển được tòa và trọng tài quốc tế phân xử đựa trên UNCLOS và luật quốc tế tập quán, thí dụ như Mauritius - Anh, Bangladesh - Ấn Độ, Nicaragua - Colombia, Bangladesh - Miến Điện, Guyana - Surinam, Libya - Tunisia, Anh - Pháp, Mỹ - Canada...
Giải quyết tranh chấp ranh giới biển tại tòa là một cách văn minh không xa lạ gì với thế giới, nhưng không áp dụng được cho Biển Đông vì một khó khăn: Trung Quốc.
Giả sử như Trung Quốc đã chấp nhận cơ chế giải quyết tranh chấp bắt buộc của UNCLOS như mặc định, Việt Nam đã có thể đơn phương kiện họ về những động thái của họ về vùng Nam Côn Sơn, Tư Chính, về những vụ cắt cáp năm 2011, và sẽ thắng. Trong giả thuyết đó, Việt Nam cũng có thể đơn phương kiện Trung Quốc về giàn khoan HD-981 và có khả năng được trọng tài công nhận giàn khoan này nằm trong vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam, hay ít nhất cũng được trọng tài công nhận rằng hành vì của Trung Quốc là bất hợp pháp vì khu vực đó là vùng tranh chấp.

'Có thể kiện đơn phương?'

"Dù trọng tài không có thẩm quyền để công nhận rằng giàn khoan HD-981 trong vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam, trọng tài vẫn có thẩm quyền để công nhận giàn khoan này nằm trong vùng đặc quyền kinh tế bị tranh chấp."

Điều đáng tiếc là Điều 298 của UNCLOS lại cho phép các quốc gia khi tham gia UNCLOS tuyên bố không chấp nhận cơ chế giải quyết tranh chấp này cho một số loại tranh chấp, đặc biệt là liên quan đến Điều 15, 74 và 83 về ranh giới lãnh hải, vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa.
Trên thực tế, Trung Quốc đã sử dụng tuyên bố này. Tuyên bố đó có nghĩa trọng tài không có thẩm quyền để nói giàn khoan HD-981 nằm trong vùng đặc quyền kinh tế của nước nào. Vì vậy, Việt Nam không thể đơn phương kiện Trung Quốc rằng họ đã triển khai giàn khoan HD-981 trong vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam.
Nhưng Việt Nam vẫn nên đơn phương đưa vụ HD-981 ra cơ chế giải quyết tranh chấp bắt buộc của UNCLOS.
Dù trọng tài không có thẩm quyền để công nhận rằng giàn khoan HD-981 trong vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam, trọng tài vẫn có thẩm quyền để công nhận giàn khoan này nằm trong vùng đặc quyền kinh tế bị tranh chấp. Vị trí của giàn khoan này và các yêu sách đối kháng có nghĩa trọng tài sẽ công nhận điều đó, và như vậy sẽ có lợi cho Việt Nam.
Thứ nhất, việc trọng tài công nhận giàn khoan HD-981 nằm trong vùng đặc quyền kinh tế bị tranh chấp sẽ bác bỏ quan điểm của Trung Quốc cho rằng đó là vùng biển của Trung Quốc, không liên quan gì đến Việt Nam.

Thượng đỉnh Asean đã chỉ nêu quan ngại mà không phản đối vụ giàn khoan của Trung Quốc.

Thứ nhì, Điều 74 của UNCLOS quy định rằng trong vùng đặc quyền kinh tế đang bị tranh chấp thì các bên phải có tinh thần hợp tác, nỗ lực đi đến những dàn xếp thực tế, và không cản trở việc đi đến thỏa thuận cuối cùng. Việc đơn phương khoan dầu khí và đâm húc tàu chắc chắn vi phạm Điều này, và Tòa Trọng tài Thường trực đã có kết luận tương tự trong tranh chấp Surinam - Guyana. Đáng tiếc là, vì Trung Quốc đã tuyên bố theo Điều 298, trọng tài sẽ không áp dụng được Điều 74 để phân xử, nhưng sẽ rõ ràng và không chối cãi được với thế giới là Trung Quốc đã vi phạm nó, và sẽ có nhiều áp lực ngoại giao bất lợi cho Trung Quốc, có lợi cho Việt Nam.

"Về đảo thì chỉ có thể công khai thách Trung Quốc ra tòa, nếu họ không ra thì ta tranh thủ dư luận quốc tế bằng cách nói rằng đó là vì lập luận chủ quyền của họ yếu"

Ngoài ra, Việt Nam cũng có thể đòi hỏi rằng trong khi thủ tục giải quyết tranh chấp đang tiến hành thì Trung Quốc không được triển khai giàn khoan tại địa điểm hiện tại. Và Việt Nam cũng có thể đòi đưa vấn đề ra cho một hội đồng hòa giải theo UNCLOS - nhưng ý kiến của hội đồng này không có tính ràng buộc pháp lý.
Tóm lại, hạn chế của luật quốc tế trong vấn đề thẩm quyền của tòa và các trọng tài quốc tế có nghĩa Việt Nam không thể đơn phương đưa tranh chấp chủ quyền đối với các đảo Hoàng Sa ra tòa, tức là không thể giải quyết tranh chấp tận gốc cho đến khi nào Trung Quốc chịu ra tòa.
Về đảo thì chỉ có thể công khai thách Trung Quốc ra tòa, nếu họ không ra thì ta tranh thủ dư luận quốc tế bằng cách nói rằng đó là vì lập luận chủ quyền của họ yếu.
Về biển thì các hạn chế của UNCLOS về cơ chế giải quyết tranh chấp bắt buộc cũng có nghĩa nếu Việt Nam đơn phương kiện vụ HD-981 thì trọng tài cũng không có thẩm quyền để công nhận rằng giàn khoan đó nằm trong vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam.
Tuy nhiên, Việt Nam vẫn nên đưa vụ này ra cơ chế giải quyết tranh chấp bắt buộc của UNCLOS vì việc đó sẽ đem lại một số lợi ích quan trọng cho Việt Nam.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng và văn phong của tác giả, một thành viên Quỹ Nghiên cứu Biển Đông.