Nguyễn Quang Dy
Thứ hai ngày 1 tháng 7 năm 2019 1:40 PM
 |
Thủ tướng Nhật Shinzo Abe
đã khai mạc G-20
Osaka
summit 2019
|
G-20 được chính thức thành lập từ năm 1999, chiếm 85% nền kinh tế thế giới.
G-20 gồm nhóm 7 nước công nghiệp phát triển (G-7) là Mỹ, Nhật, Đức, Pháp, Anh,
Ý, Canada, sau đó thêm Nga (G-8). Sau này, có thêm 12 nước khác tham gia G-20
là Australia, Trung Quốc, Ấn Độ, Hàn Quốc, Indonesia, Argentina, Brasil,
Mexico, Nam Phi, Saudi Arabia, Thổ Nhĩ Kỳ, và EU. Vì vậy, cũng có người nói
G-20 là kết tinh của hai nhóm G-7 và G-77.
Từ năm 2008, G-20 đồng thuận mở rộng hợp tác về tài chính-tiền tệ và họp
theo cơ chế summit. G-20 không có Ban thư ký mà ghế chủ tịch luân phiên hàng
năm giữa các thành viên được chọn từ nhóm các nước khu vực khác nhau. Ghế chủ
tịch là một phần của nhóm quản trị gồm 3 thành viên luân phiên (gọi là Troika).
Chủ tịch đương nhiệm năm 2019 là Nhật (nước chủ nhà) lập ra ban thư ký lâm thời
trong nhiệm kỳ của mình để phối hợp công việc và tổ chức các cuộc họp của G-20.
Vai trò của Troika nhằm đảm bảo hoạt động liên tục của G-20.
Đúng 11 giờ ngày 28/6/2019, thủ tướng Nhật Shinzo Abe đã khai mạc G-20
Osaka summit 2019, với sự tham gia của các nguyên thủ/lãnh đạo 20 nền kinh tế
phát triển và mới nổi trên thế giới. Khách mời gồm 8 quốc gia (trong đó có Việt
Nam), và lãnh đạo của Liên Hợp quốc (UN), Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF), và Ngân
hàng Thế giới (WB). Sau khi dự G-20 Thủ tướng Việt Nam nguyễn Xuân Phúc đến
thăm Nhật Bản theo lời mời của Thủ tướng Abe. Sau khi dự G-20, Tổng thống Trump
đến thăm Hàn Quốc và bất ngờ đến khu phi quân sự (Bàn Môn Điếm) gặp ông Kim
Jong-un “để chào và bắt tay” mà không cần chuẩn bị nhiều.
G-20 Osaka Summit và Mỹ-Trung
Trong diễn văn khai mạc G-20 Osaka, Thủ tướng Abe nhấn mạnh 3 vấn đề quan
trọng hiện nay là mậu dịch tự do và công bằng (free and fair trade), kinh tế kỹ
thuật số (digital economy), và xử lý các vấn đề môi trường một cách sáng tạo.
Nhưng đối đầu Mỹ-Trung và khủng hoảng Iran như đám mây đen đang ám ảnh thế
giới, nên 3 vấn đề mà ông Abe đặt ra có thể bị lu mờ trước các cuộc gặp tay đôi
bên lề G-20 Osaka (như cuộc gặp Trump-Tập).
Hội nghị G-20 Summit tại Osaka 2019 dự kiến kết thúc vào chiều 29/6, thông
qua tuyên bố chung, sau đó Thủ tướng Abe với tư cách chủ tọa sẽ chủ trì họp báo
để thông báo kết quả. Nhưng cũng giống G-20 Summit tại Buenos Aires 2018, cuộc
gặp Trump-Tập (29/6/2019) là sự kiện quan trọng nhất thu hút sự chú ý của dư
luận, với thỏa thuận “nối lại đàm phán” (back on track). Theo học giả Cheng Li
(Brookings), ông Trump và Tập đều chịu sức ép nên cả hai đều cần có tiến bộ và
thỏa thuận giải quyết tranh chấp thương mại.
Trong khi ông Trump muốn nhân dịp này ép Trung Quốc tiếp tục đàm phán
thương mại như là một “thắng lợi” của Mỹ, thì ông Tập cũng muốn nhân dịp này
thuyết phục Mỹ tiếp tục bán linh kiện điện tử (chips) cho Huawei, như một thắng
lợi của Trung Quốc. Nói cách khác, tuy đây là trò chơi “vừa đánh vừa đàm”, hai
bên đều cần thỏa thuận dù tạm thời, nên chắc không ai ngây thơ (naïve) tin rằng
xung đột lợi ích chiến lược Mỹ-Trung đã chấm dứt.
Lập trường hai bên còn rất khác nhau và không có lý do để hai bên thay đổi
lập trường vào lúc này. Ông Tập nhấn mạnh Trung Quốc “thành tâm” (sincere)
nhưng đàm phán phải “công bằng” (equality) và “tôn trọng lẫn nhau” (mutual
respect). Trung Quốc thỏa thuận nhập thêm nhiều hàng Mỹ để giảm thâm hụt thương
mại, và Mỹ thỏa thuận không tăng thêm thuế nhập khẩu (300 tỷ USD) như Trump
dọa. Nhưng hai bên không có ngay một văn bản thỏa thuận để ký tại G-20, nên
thỏa thuận đàm phán tiếp chỉ là kế hoãn binh (truce) khoảng 2-3 tháng để xoa
dịu căng thẳng (cooling-off period). Trong cuộc đàm phán kéo dài 80 phút (29/6)
có các cố vấn chủ chốt của Trump như Robert Lighthizer (đại diện thương mại),
Mike Pompeo (ngoại trưởng), Steven Mnuchin (bộ trưởng tài chính), Peter Navarro
(cố vấn thương mại).
Nhưng Trump có một nhân nhượng đáng kể và bất ngờ là cho phép các công ty
công nghệ Mỹ tiếp tục bán linh kiện điện tử (chips) cho tập đoàn Huawei (nếu
linh kiện đó không ảnh hưởng lớn đến an ninh quốc gia). Trên thực tế, nhân
nhượng này đã đảo ngược lệnh cấm vận của Bộ Thương mại Mỹ (tháng trước) đối với
Huawei vì “những hoạt động đe dọa đến an ninh quốc gia”. Nếu cấm vận có hiệu
lực, Huawei có thể mất khoảng 30 tỷ USD doanh thu trong năm nay, và xô đẩy
Mỹ-Trung vào một cuộc chiến tranh lạnh mới về công nghệ.
Theo Ely Ratner
(CNAS/CFR), “đây là hưu chiến tạm thời…Nó không giải quyết được các vấn đề cơ
bản là trung tâm của cuộc tranh chấp”. Nhiều nghị sỹ của hai đảng đã lên tiếng
phản đối quyết định của Trump cho các công ty Mỹ tiếp tục bán chips cho Huawei.
TNS Marco Rubio nói: “Nếu Tổng thống Trump đồng ý đảo ngược lệnh trừng phạt
Huawei, thì ông ấy mắc sai lầm tai hại” (catastrophic mistake)... Điều này sẽ
phương hại đến uy tín của Chính quyền vì đã cảnh báo về mối đe dọa của
Huawei…Nay còn ai còn tin họ nữa”.
Quyết định của Trump về Huawei
lập tức dẫn đến phản ứng chính trị tại Washington. Theo TNS Charles Schumer
(Senate Minority Leader), “Huawei là một trong vài đòn bẩy để Mỹ ép Trung Quốc
phải thay đổi hành vi thương mại. Nếu Tổng thống Trump lùi bước (backs off) thì
sẽ phương hại lớn đến khả năng làm thay đổi hành vi thương mại của Trung Quốc”.
(Trump allows US firms to sell technology to Huawei after G-20 talks with Xi,
David Lynch, Damian Paletta, David Nakamura, Simon Denyer, Washington Post,
June 29, 2019).
Tại cuộc họp
báo (ngày 29/6), khi Trump được hỏi là ông nhận được gì từ Trung Quốc để đánh
đổi lại nhân nhượng về Huawei, Trump nói Trung Quốc đồng ý mua thêm nhiều nông
sản Mỹ, nhưng không đưa ra con số cụ thể hay cam kết nào của Trung Quốc. Trước đây
Trump đã nhiều lần nói như vậy trong khi các trại chủ Mỹ vẫn phàn nàn. Việc
Trump thường thay đổi như vậy làm nhiều người Mỹ đặt câu hỏi vậy mục tiêu tối
hậu của Mỹ là gì. Theo Aaron Friedberg (Princeton University), “đã có sự điều
chỉnh lớn để đối đầu với Trung Quốc. Nhưng nơi bất ổn nhất chính là Tổng thống,
vì Trump thay đổi thất thường (run hot and cold). Câu hỏi đặt ra là Trump quan
tâm đến đâu về các vấn đề không phải thương mại”.
Đàm phán thương
mại tác động lớn đến kinh tế của cả hai nước và có hệ quả chính trị đối với
Trump, nên ông đã chuẩn chi 20 tỷ USD cho các trại chủ nhằm ngăn chặn họ phản
ứng. Theo Bộ Nông nghiệp Mỹ, tình hình xuất khẩu thực phẩm của Mỹ đã giảm 7% từ
tháng 10/2018 đến tháng 4/2019 so với cùng kỳ năm trước. Xuất khẩu của Mỹ sang
Trung Quốc trong 4 tháng đầu 2019 đã giảm 20.8% so với cùng kỳ năm trước, trong
khi nhập khẩu từ Trung Quốc giảm 12.8% tương ứng. Riêng xuất khẩu thịt gà giảm
10% và xuất khẩu đậu tương giảm 32% (từ 15 tỷ USD xuống còn 10 tỷ USD). Nên nhớ
đậu tương là sản phẩm chủ yếu của mấy tiểu bang đã ủng hộ Trump (như Iowa,
Illinois, Ohio, Nebraska). Chắc Trump lo nếu không ép được Trung Quốc mua đậu
tương thì ông sẽ mất nhiều phiếu trong bầu cử sắp tới.
Việc hưu chiến không đánh thuế tiếp để tiếp tục đàm phán là một tiến triển
tích cực cho thị trường (trong ngắn hạn), nhưng hưu chiến không có nghĩa là
cuộc chiến kết thúc. Thuế nhập khẩu trị giá hàng trăm tỷ USD vẫn còn nguyên, và
hai bên phải đàm phán để thỏa thuận. Nói cách khác, đây chỉ là hưu chiến tạm
thời giữa hai siêu cường kinh tế, chứ không phải là giải pháp lâu dài cho cuộc
chiến đang làm ảnh hưởng đến kinh tế toàn cầu.
Trump đã nói với báo chí lúc kết thúc hội nghị G-20 tại Osaka rằng không
đánh thuế thêm (new taiffs) nhưng vẫn giữ nguyên thuế cũ (existing duties):
“Tôi hứa ít nhất lúc này, chúng ta không bỏ thuế đánh vào hàng Trung Quốc,
nhưng chúng ta không đánh thuế thêm (300 tỷ USD). Việc hoãn binh này là kết quả
đàm phán 80 phút ngày 29/6, nhằm vạch ra lộ trình đàm phán tiếp. Nó gần giống
thỏa thuận Trump-Tập tại G-20 Buenos Aires Summit 2018.
Cũng như Trump, Tập Cận Bình cần hưu chiến để hoãn binh, vì kinh tế Trung
Quốc bị ảnh hưởng nặng nề. Tăng trưởng kinh tế chỉ còn khoảng 6%, chứng khoán
sụp đổ và dòng tiền tháo chạy khỏi Trung Quốc khi dân chuyển tiền ồ ạt ra nước
ngoài. Các nhà đầu tư nước ngoài đang rời Trung Quốc và chuyển sang các nước
lân cận (như Ấn độ, Việt Nam, Malaysia). Nạn thất nghiệp và lạm phát là hai vấn
đề đau đầu đang gây áp lực chính trị đáng kể cho ông Tập, trong khi vòng vây
đang xiết chặt về công nghệ đánh vào Huawei và hàng trăm công ty khác, có thể
làm tê liệt sức sản xuất và phát triển công nghệ của Trung Quốc.
Dư luận cho rằng Trung Quốc đã giành được thắng lợi ngắn hạn (a short-term
success) và hai bên đạt được một giải pháp tạm được (second-best solution).
Trung Quốc muốn Mỹ bỏ toàn bộ thuế, nhưng lại không muốn cải tổ mô hình kinh tế
dựa trên doanh nghiệp nhà nước và bao cấp công nghiệp (industrial subsidies).
Trong khi đó, Mỹ muốn duy trì mức thuế (broad tariffs) lên hàng hóa Trung Quốc
trong nhiều tháng hay nhiều năm. Vì vậy, thỏa thuận này không rõ ràng, kết cục
không đảm bảo, còn nhiều bất định (uncertainty) nên sự khác biệt có thể làm
trật đường ray quá trình đàm phán bất cứ lúc nào (A China US Trade Truce Could Enshrine
a Global Economic Shift, Keith Bradsher, New York Times, June 29, 2019).
G-20 Osaka Summit và Việt nam
Báo WSJ trích dẫn số liệu Hải
quan Việt Nam cho thấy hàng nhập từ Trung Quốc và xuất sang Mỹ tăng mạnh (trong
5 tháng đầu 2019), chứng tỏ có sự trung chuyển (transshipment) để tránh thuế.
Cụ thể, máy tính và hàng điện tử của Việt Nam xuất sang Mỹ tăng 71,6% (lên 1,8
tỉ USD), gấp 5 lần so với tốc độ xuất khẩu trên toàn thế giới, trong khi hàng
nhập từ Trung Quốc (cùng danh mục) tăng 80,8% (lên 5,1 tỉ USD), gấp 4 lần tốc
độ nhập khẩu trên toàn thế giới. Trong khi đó, máy móc và thiết bị từ Việt Nam
xuất sang Mỹ tăng 54,4% (lên 1,7 tỉ USD) so với mức tăng 6,7% trên toàn cầu, và
hàng nhập từ Trung Quốc trong cùng thời gian tăng 29,2% (lên 5,7 tỉ USD), gấp 2
lần tốc độ đã được báo cáo. (American Tariffs on China Are Being Blunted by
Trade Cheats, Chuin-Wei Yap, Wall Street Journal, June 26, 2019).
Gần đây, Hải quan và Biên phòng Mỹ đã xác định được việc trung chuyển bất
hợp pháp nhiều hàng hóa Trung Quốc vào Mỹ qua một số nước như Việt Nam,
Malaysia và Philippines. Không lâu sau khi báo WSJ đưa tin trên, ông Trump đã
công kích Việt Nam bằng những lời lẽ gay gắt trong cuộc phỏng vấn trực tiếp
trên kênh Fox Business Network (26/6/2019): “Việt Nam lợi dụng chúng ta còn tệ
hơn Trung Quốc…Việt Nam gần như là kẻ lạm dụng tồi tệ nhất trong số tất cả mọi
người” (It's almost the single worst abuser of everybody).
Tuy Việt Nam không phải là nước duy nhất bị ông Trump công kích, nhưng
tuyên bố này không phải là ngẫu nhiên. Ông Trump có thể dọa, nhưng không loại
trừ khả năng Mỹ có thể đánh thuế cao lên hàng Việt Nam (như trước đây Mỹ đã
từng đánh thuế cao lên thép và nhôm). Nhiều người thắc mắc tại sao lâu nay ông
Trump có vẻ ưu ái Việt Nam nhưng nay lại lên án mạnh như vậy? Có nhiều khả năng
ông Trump vừa được báo báo đầy đủ hơn về thực trạng hàng hóa Trung Quốc được
tuồn quá nhiều qua Việt Nam để gắn mác “Made in Vietnam” trước khi được trung
chuyển sang Mỹ, nhằm tránh thuế quan cao hơn của Mỹ gần đây.
Theo điều tra của báo Tuổi Trẻ (24/6/2019), Công ty Điện tử Asanzo đã bị
phát giác nhập khẩu các bộ phận và linh kiện hàng hóa từ Trung Quốc, và bóc tem
xuất xứ để thay nhãn “Made In Vietnam” (nhằm tránh thuế nhập khẩu vào Mỹ).
Trước khi đi Nhật dự họp G-20, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã yêu cầu điều tra
xác minh vụ việc và báo cáo kết quả (trước 30/7/2019). Ngày 27/6/2019, người
phát ngôn Bộ Ngoại Giao Việt Nam cũng lên tiếng “Chính phủ Việt Nam kiên quyết
ngăn chặn và sẽ xử lí nghiêm các hành vi gian lận thương mại, hàng hóa nước
ngoài lấy danh nghĩa hàng Việt Nam để xuất khẩu sang thị trường khác… Tổng cục
Hải quan Việt Nam đang có những bước đi cụ thể để ngăn chặn hành vi này”.
Tuy các phản ứng trên của Việt Nam là cần thiết, nhưng dư luận cho rằng quá
ít và quá muộn (too little too late), vì tình trạng gian lận thương mại nói
trên đã xẩy ra từ lâu, được cảnh báo nhiều lần, và Asanzo chỉ là “phần nổi của
tảng băng chìm”. Sẽ là sai lầm tai hại nếu người Việt chủ quan nghĩ rằng Mỹ
đang cần Việt Nam (là đối tác khu vực) nên sẽ châm chước bỏ qua cho các hành vi
gian lận thương mại nói trên. Ông Trump không chỉ công kích Việt Nam mà còn
công kích các đồng minh lớn như Đức và Nhật (trước họp G-20).
Việt Nam nên coi cảnh báo này của Trump là nghiêm trọng vì bối cảnh đối đầu
Mỹ-Trung còn kéo dài, để tránh bị mắc kẹt vào cuộc chiến thương mại chưa có hồi
kết (vừa đánh vừa đàm). Việt Nam nên tuyên bố ngay kế hoạch nhập khẩu thêm hàng
hoá Mỹ để giảm thâm hụt thương mại, và có biện pháp hữu hiệu ngăn chặn việc
hàng Trung Quốc tuồn qua Việt Nam để trung chuyển sang Mỹ. Nếu để các công ty
gian lận thương mại trục lợi trước mắt, sẽ làm tổn hại đến lợi ích quốc gia lâu
dài, vì họ chỉ “thấy cây mà không thấy rừng”.
Trước chuyến thăm Mỹ sắp tới của lãnh đạo nhà nước, Việt Nam cần điều tra
và phạt nặng những sai phạm của Asanzo (và các công ty khác) để nâng cao uy tín
với Mỹ về thương mại, đồng thời tăng cường hợp tác với Mỹ để nâng cao việc kiểm
soát và tôn trọng sở hữu trí tuệ. Việt Nam cần xem lại chính sách đầu tư FDI
chọn lọc hơn, và khuyến khích sinh viên du học Mỹ vì hiện nay nhiều sinh viên
Trung Quốc đang bị Mỹ cấm. Về lâu về dài, để tránh xung đột thương mại với Mỹ,
Việt Nam cần đổi mới thể chế để có một nền kinh tế thị trường thật sự, và hỗ
trợ khu vực kinh tế tư nhân phát triển một cách lành mạnh.
Theo chuyên gia kinh tế Phạm Đỗ Chí (BBC, 27/6/2019), Việt Nam nên mua thêm
hàng hóa Mỹ để giảm lệ thuộc vào Trung Quốc, và cần soạn ngay một sách trắng về
xuất khẩu trong 5 năm qua (A White Book on Vietnam’s exports to the US in the
last 5 years) để giải thích về thực trạng xuất khẩu của Việt Nam sang Mỹ (như
iphone Samsung) vì giá trị thực sự của Việt Nam chỉ có 5-10% (thấp hơn nhiều so
với con số thống kê chính thức).
Việt Nam cần làm ngay hai việc đó, trước chuyến thăm chính thức của lãnh
đạo Nhà nước, vì người Mỹ không biết rõ chuyện này (kể cả các chuyên gia và
chính khách). Ông Trump nói Việt Nam mua nhiều than của West Virginia khiến
“ông vui”, cũng như mua nhiều máy bay Boeing và lập đường bay thẳng sang Mỹ.
Việt Nam nên mua xe hơi Mỹ, thiết bị y tế, và nông sản Mỹ như đậu tương, thịt
gà, thịt bò và thịt lợn, để gây thiện cảm với Mỹ.
Lời cuối
Theo Robert Kaplan, Trung Quốc không muốn Mỹ rút khỏi Trung Đông. Nếu Mỹ sa
lầy ở Trung Đông, sẽ giúp Trung Quốc dễ kiểm soát Biển Đông và cạnh tranh với
Mỹ tại Indo-Pacific. Trung Quốc sẽ rất hài lòng nếu Mỹ đánh Iran và sa lầy tại
đó, nên chắc Washington sẽ không dại như vậy. EU cũng không muốn cuộc khủng
hoảng Iran sẽ bùng nổ. Mỹ chẳng được gì nếu mất thời gian và nguồn lực can
thiệp vào Syria. Ấn Độ và Đài Loan quan trọng hơn nhiều so với Syria và
Afganistan. Nếu Trung Quốc thống trị được Đài Loan, họ sẽ thống trị Biển Đông.
Vì vậy, Mỹ nên triển khai trên nhiều mặt trận khác như thế giới mạng, quan hệ
kinh tế, hải quân, và ngoại giao, mà không cần đến chiến tranh. Quan hệ
Mỹ-Trung quá rộng lớn và phụ thuộc lẫn nhau, nên đừng sa vào xung đột quân sự
tại một khu vực. (America Must Prepare for the Coming Chinese Empire, Robert
Kaplan, National Interest, June 17, 2019).
Nhìn toàn cục, Việt Nam tuy thuận lợi trong quá trình nâng cấp quan hệ lên
đối tác chiến lược với Mỹ (nhân chuyến thăm cấp cao sắp tới), nhưng vẫn còn rủi
ro. Điều quan trọng nhất là phải chấn hưng đất nước bằng cải cách thể chế và
kiểm soát quyền lực. Trong bối cảnh Mỹ và đồng minh tăng cường hợp tác tuần tra
FOPOP với tầm nhìn Indo-Pacific, Việt Nam cần tiếp tục ủng hộ tự do lưu thông
hàng hải tại Biển Đông. Về lâu dài, điều đó là thiết yếu để bảo vệ chủ quyền và
không gian sinh tồn của mình tại khu vực này, nhằm khai thác dầu khí và hải sản
trong chiến lược phát triển bền vững kinh tế biển (theo nghị quyết 36-NQ/TW).
Tham khảo
1. America Must Prepare for the Coming Chinese Empire, Robert Kaplan,
National Interest, June 17, 2019
2. Xi Jinping’s Trade Conundrum: Why the Chinese Leader Isn’t About to Back
Down, Christopher Johnson, Foreign Affairs, June 20, 2019
3. American Tariffs on China Are Being Blunted by Trade Cheats, Chuin-Wei
Yap, Wall Street Joural, June 26, 2019
4. Trump says trade talks “back on track” after meeting Xi, Kevin Liptak,
CNN, June 28, 2019
5. Trump allows US firms to sell technology to Huawei after G-20 talks with
Xi, David Lynch, Damian Paletta, David Nakamura, Simon Denyer, Washington Post,
June 29, 2019
6. America and China resume talks in a bid to end their trade war,
Economist, June 29, 2019
7. A China-US Trade Truce Could Enshrine a Global Economic Shift, Keith Bradsher,
NYT, June 29, 2019
8. Winners and losers in Trump’s big China trade announcement, WP, June 30,
2019
NQD. 30/6/2019