Diễn biến thương mại Việt Nam – Trung Quốc

Hình 1 thể hiện xu hướng xuất khẩu và nhập khẩu của Việt Nam với Trung Quốc trong giai đoạn từ năm 2000 đến năm 2013. Nhờ nỗ lực thúc đẩy thương mại song phương của cả hai nước, xuất khẩu và nhập khẩu của Việt Nam với Trung Quốc đều có xu hướng tăng liên tục, ngay cả vào thời điểm Việt Nam phải hứng chịu tác động tiêu cực của cuộc khủng hoảng tài chính thế giới và suy thoái kinh tế toàn cầu (năm 2009). Xuất khẩu của Việt Nam vào Trung Quốc đã tăng từ 1,5 tỷ đôla Mỹ vào năm 2000 lên 3,1 tỷ đôla Mỹ vào năm 2006 và 13,3 tỷ đôla Mỹ vào năm 2013. Ở chiều ngược lại, nhập khẩu của Việt Nam từ Trung Quốc thậm chí còn tăng nhanh và đạt quy mô lớn hơn, từ mức 1,4 tỷ đôla Mỹ năm 2000 lên 7,4 tỷ đôla Mỹ năm 2006 và xấp xỉ 37,0 tỷ đôla Mỹ vào năm 2013. Theo đó, cán cân thương mại có sự đảo chiều nhanh chóng, từ thặng dư khoảng 135 triệu đôla Mỹ vào năm 2000 lên mức thâm hụt 4,3 tỷ đôla Mỹ và 23,7 tỷ đôla Mỹ lần lượt vào các năm 2006 và 2013.

Hình 1: Diễn biến thương mại của Việt Nam với Trung Quốc, 2000-2013

Nguồn: Nguyễn Anh Dương (2014).

Ghi chú: Trục bên trái thể hiện giá trị xuất khẩu và nhập khẩu (triệu USD); trục bên phải thể hiện giá trị nhập siêu (triệu USD).

Xu hướng trên chính là một nhân tố ảnh hưởng nghiêm trọng đến tính bền vững của cán cân thương mại và cán cân thanh toán tổng thể của Việt Nam, nhất là trong giai đoạn từ 2007 đến nay. Trên thực tế, tỷ lệ nhập siêu từ Trung Quốc so với tổng nhập siêu của Việt Nam đã tăng từ mức 15,9% năm 2001 lên 84,5% và 136,0% lần lượt vào các năm 2006 và 2011. Điều này cho thấy nhập siêu từ Trung Quốc đang trở thành gánh nặng chính đối với cán cân thương mại của Việt Nam, và xuất siêu từ các thị trường khác chủ yếu giúp bù đắp nhập siêu từ Trung Quốc.

Để có cách nhìn về các nhóm hàng một cách tập trung hơn, nhóm nghiên cứu gộp các mặt hàng thành một số nhóm hàng lớn. Các nhóm hàng lớn bao gồm hàng tiêu dùng, hàng trung gian, hàng hóa vốn, xăng dầu và các hàng hóa khác. Tương quan giữa các nhóm hàng này và các mặt hàng được trình bày trong Bảng 1. Lưu ý là ô-tô, dù phục vụ cho gia đình hay doanh nghiệp, vẫn được tính vào nhóm hàng hóa vốn. Đây là cách phân nhóm đã được vận dụng đầu tiên trong nghiên cứu của Trương Đình Tuyển và cộng sự (2011).

Bảng 1: Các nhóm hàng và mã ngành BEC tương ứng

Nhóm hàng	Tên và mã ngành BEC
Hàng tiêu dùng	LT-TP, Đồ uống sơ chế, phục vụ hộ gia đình (112); LT-TP, Đồ uống chế biến, phục vụ hộ gia đình (122); Hàng tiêu dùng (6);
Hàng trung gian	LT-TP, Đồ uống sơ chế, phục vụ các ngành (111); LT-TP, Đồ uống chế biến, phục vụ các ngành  (121); Hàng CN trung gian (2); Phụ kiện và phụ tùng của hàng hóa vốn (42); Phụ tùng và phụ kiện của phương tiện giao thông (53);
Hàng hóa vốn	Hàng hóa vốn (trừ phương tiện vận tải) (41); Xe chở khách (51); Các phương tiện giao thông khác (công nghiệp) (521); Các phương tiện giao thông khác (phi công nghiệp) (522)
Xăng dầu	Dầu thô hoặc các sản phẩm xăng dầu (3);
Hàng hóa khác	Hàng hóa khác (7);

Nguồn: Trương Đình Tuyển và cộng sự (2011).

Một khía cạnh khác cần phân tích là tác động tạo thương mại đối với từng đối tác cụ thể. Theo đó, Bảng 2 tóm tắt số liệu xuất khẩu của nước ta sang Trung Quốc theo các nhóm hàng trong giai đoạn 2000-2012. Khác với cơ cấu xuất khẩu chung, hàng trung gian là nhóm hàng xuất khẩu lớn nhất vào thị trường này. Giá trị xuất khẩu của nhóm hàng này vào Trung Quốc đã tăng từ 213 triệu đôla Mỹ năm 2000 lên gần 1,6 tỷ đôla Mỹ năm 2006, và đạt đỉnh 6,5 tỷ đôla Mỹ vào năm 2012. Kết quả là tỷ trọng hàng trung gian trong xuất khẩu vào Trung Quốc đã tăng gần 4 lần trong giai đoạn 2000-2012, tức là từ 13,9% lên gần xấp xỉ 51,5% vào năm 2008. Ngay cả vào năm 2009, xuất khẩu hàng trung gian vào Trung Quốc vẫn tăng gần 156 triệu đôla Mỹ. Tuy nhiên, do xuất khẩu vào Trung Quốc tiếp tục tăng nhanh, nên tỷ trọng của hàng trung gian xuất khẩu đã giảm từ 49,4% năm 2008 xuống còn 48,3% năm 2009. Tính trung bình, xuất khẩu hàng trung gian vào Trung Quốc đã tăng 36,1%/năm trong giai đoạn 2000-2007, và khoảng 28,6%/năm trong giai đoạn 2007-2012.

Hàng tiêu dùng ban đầu chỉ chiếm một vai trò khá khiêm tốn trong xuất khẩu vào Trung Quốc, song tỷ trọng và tốc độ tăng đã ấn tượng hơn nhiều trong thời gian gần đây. Giá trị xuất khẩu của nhóm hàng này vào Trung Quốc tăng nhẹ từ 456 triệu đôla Mỹ năm 2000 lên 516 triệu đôla Mỹ năm 2006 và 736 triệu đôla Mỹ năm 2009, sau đó tăng mạnh lên hơn 2,8 tỷ đôla Mỹ vào năm 2012. Tốc độ tăng trưởng của nhóm hàng này chỉ đạt trung bình 0,9%/năm trong giai đoạn 2000-2007, sau đó tăng lên mức 41,9%/năm trong giai đoạn 2007-2012. Theo đó, tỷ trọng của nhóm hàng này đã giảm mạnh từ 29,7% năm 2000 xuống 13,2% năm 2006, trước khi phục hồi và đạt 22,4% vào năm 2012.

Tương tự, xuất khẩu hàng hóa vốn vào Trung Quốc còn khá hạn chế, và chỉ đạt khoảng trên dưới 300 triệu đôla Mỹ trong các năm 2008-2009. Trong những năm gần đây, xuất khẩu nhóm hàng này có xu hướng tăng nhanh hơn, đạt gần 714 triệu đôla Mỹ và hơn 1,0 tỷ đôla Mỹ lần lượt vào các năm 2011 và 2012. Theo đó, xuất khẩu hàng hóa vốn vào Trung Quốc đã tăng trung bình tới 45,4%/năm trong giai đoạn 2007-2012, qua đó giúp tỷ trọng của nhóm hàng này trong xuất khẩu vào Trung Quốc tăng từ 4,6% năm 2006 lên 8,2% năm 2012.

Trong các nhóm hàng xuất khẩu khác vào Trung Quốc, nhóm hàng xăng dầu có giá trị lớn nhất, tăng từ 834 triệu USD năm 2000 lên hơn 1,0 tỷ USD năm 2006, và hơn 2,2 tỷ USD năm 2012. Tốc độ tăng trung bình của xuất khẩu xăng dầu sang Trung Quốc đạt 2,4%/năm trong 2000-2007, và gần 17,9%/năm trong giai đoạn 2007-2012. Tuy nhiên, tốc độ tăng này chậm hơn đáng kể so với xuất khẩu vào Trung Quốc nói chung. Chính vì vậy, tỷ trọng nhóm hàng xăng dầu trong xuất khẩu vào Trung Quốc có xu hướng giảm, từ 54,3% năm 2000 xuống còn 33,7% năm 2006 và 17,9% năm 2009.

Như vậy, quá trình hội nhập kinh tế từ năm 2000 - nhất là từ sau khi gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) - đã có tác động tạo thương mại đáng kể đối với xuất khẩu của nước ta sang Trung Quốc. Điểm tích cực là tác động này vẫn hiện hữu ngay cả trong năm 2009 - dưới tác động của cuộc khủng hoảng tài chính thế giới và suy thoái kinh tế toàn cầu. Tuy nhiên, cơ cấu xuất khẩu sang Trung Quốc có xu hướng chuyển dịch theo hướng tăng tỷ trọng của hàng trung gian, trong khi tỷ trọng hàng tiêu dùng và hàng hóa vốn chỉ tăng rất chậm. Như vậy, doanh nghiệp nước ta mới dừng ở mức cung cấp đầu vào cho doanh nghiệp Trung Quốc.

Bảng 3 trình bày cơ cấu hàng nhập khẩu của nước ta từ Trung Quốc theo nhóm hàng trong giai đoạn 2000-2012. Có thể thấy tương quan của các nhóm hàng trong cơ cấu nhập khẩu từ Trung Quốc khá tương đồng so với tương quan trong cơ cấu nhập khẩu nói chung. Hàng trung gian cũng là nhóm hàng lớn nhất trong nhập khẩu của nước ta từ Trung Quốc. Giá trị nhập khẩu từ Trung Quốc của nhóm hàng này chỉ đạt gần 579 triệu đôla Mỹ năm 2000, song đã tăng mạnh và đạt gần 5,0 tỷ đôla Mỹ năm 2006 và 19,5 tỷ đôla Mỹ vào năm 2012. Giá trị nhập khẩu nhóm hàng này chỉ giảm duy nhất vào năm 2009 – khi Việt Nam hứng chịu tác động của khủng hoảng tài chính thế giới và suy thoái kinh tế toàn cầu. Tốc độ tăng nhập khẩu của nhóm hàng này cũng khá nhanh, lên tới 46,1%/năm trong giai đoạn 2000-2007, và 18,9%/năm trong giai đoạn 2007-2012. Nhìn chung, tốc độ tăng nhập khẩu hàng trung gian từ Trung Quốc còn nhanh hơn so với tăng nhập khẩu hàng trung gian nói chung.[1] Tỷ trọng hàng trung gian trong nhập khẩu từ Trung Quốc lại tăng liên tục từ 41,3% năm 2000 lên gần 67,4% năm 2006, sau đó giảm liên tục xuống còn 51,4% vào năm 2009 và chỉ phục hồi trở lại trong các năm 2010-2012. Đáng lưu ý là tỷ trọng hàng trung gian thậm chí còn đạt tới 67,8% trong nhập khẩu từ Trung Quốc năm 2012, tức là cao hơn cả mức đỉnh vào năm 2006. Điều này cho thấy nền kinh tế Việt Nam vẫn dựa nhiều vào gia công hàng hóa trung gian nhập khẩu từ Trung Quốc.

Hàng hóa vốn là nhóm lớn thứ hai trong nhập khẩu của nước ta từ Trung Quốc. Năm 2000, nước ta mới chỉ nhập khẩu gần 542 triệu đôla Mỹ hàng hóa vốn từ Trung Quốc, song phần nhập khẩu này liên tục tăng và đạt 1,3 tỷ đôla Mỹ năm 2006, 4,4 tỷ đôla Mỹ năm 2008, và 5,9 tỷ đôla Mỹ vào năm 2012. Nhập khẩu của nhóm hàng này từ Trung Quốc cũng tăng khá nhanh, với tốc độ trung bình lên tới 27,5%/năm trong giai đoạn 2000-2007, và 14,9%/năm trong giai đoạn 2007-2012. Nhìn chung, tốc độ tăng nhập khẩu hàng hóa vốn từ Trung Quốc nhanh hơn so với tăng nhập khẩu hàng hóa vốn nói chung.[2] Mặc dù vậy, tỷ trọng hàng hóa vốn trong nhập khẩu từ Trung Quốc lại giảm liên tục từ 38,7% năm 2000 xuống 18,0% năm 2006, sau đó tăng liên tục lên 32,6% vào năm 2009 trước khi giảm tiếp xuống còn 20,6% vào năm 2012. Đáng chú ý là tổng tỷ trọng của hàng hóa vốn và hàng hóa trung gian trong nhập khẩu từ Trung Quốc biến động qua hàng năm, nhưng luôn vượt mức 80% kể từ năm 2006. Nói cách khác, Việt Nam cũng dựa khá nhiều vào máy móc, công nghệ và đầu vào phù hợp từ Trung Quốc.

Tuy nhiên, máy móc và công nghệ nguồn từ Trung Quốc hay ASEAN có vòng đời sản phẩm ngắn hơn so với của Hoa Kỳ và EU. Vì vậy, chuyển hướng nhập khẩu máy móc và công nghệ từ EU và Hoa Kỳ để tận dụng lợi ích từ việc gia nhập WTO cũng như tận dụng các hiệp định thương mại song phương và khu vực đã được ký kết giữa Việt Nam và các đối tác sẽ rất hữu ích trong việc vừa làm đa dạng hóa thị trường nhập khẩu, lại vừa thúc đẩy năng suất và công nghệ hiện đại trong nền kinh tế (Từ Thúy Anh 2009).

Nhập khẩu hàng tiêu dùng từ Trung Quốc nhìn chung giữ tỷ trọng khá khiêm tốn, nhất là so với nhập khẩu hàng trung gian và hàng hóa vốn. Giá trị nhập khẩu của nhóm hàng tiêu dùng từ Trung Quốc tăng nhẹ từ 116 triệu đôla Mỹ năm 2000 lên 429 triệu đôla Mỹ năm 2006 và hơn 1,5 tỷ đôla Mỹ năm 2012. Xét về tốc độ tăng trưởng, nhập khẩu nhóm hàng này cũng đáng lưu ý với mức trung bình 25,1%/năm trong giai đoạn 2000-2007 và 22,7%/năm trong giai đoạn 2007-2012. Tương ứng, tỷ trọng của nhóm hàng này đã giảm từ 8,3% năm 2000 xuống 5,8% năm 2006, sau đó dao động trong khoảng 4,5%-6,0% suốt giai đoạn 2007-2012. Đáng lưu ý, nhập khẩu hàng tiêu dùng quá nhỏ so với nhập khẩu hàng trung gian. Ngoài vấn đề về thống kê do không cân nhắc đủ hoạt động biên mậu, nhập khẩu hàng tiêu dùng quá nhỏ và nhập khẩu hàng trung gian quá lớn có thể còn xuất phát từ việc một số doanh nghiệp Việt Nam nhập khẩu hàng trung gian về để thực hiện sơ chế, dán nhãn mác lại và tiêu thụ ở thị trường trong nước.

Từ những diễn biến xuất nhập khẩu nói trên, Bảng 4 thể hiện cơ cấu hàng nhập siêu của nước ta từ Trung Quốc theo nhóm hàng trong giai đoạn 2000-2012. Rõ ràng, hàng trung gian đóng góp nhiều nhất vào nhập siêu của nước ta từ Trung Quốc. Giá trị nhập siêu từ Trung Quốc của nhóm hàng này chỉ đạt gần 366 triệu đôla Mỹ năm 2000, nhưng đã nhảy vọt lên mức 3,4 tỷ đôla Mỹ năm 2006 và hơn 13,0 tỷ đôla Mỹ vào năm 2012. Tương tự như nhập khẩu, nhập siêu của nhóm hàng này chỉ giảm duy nhất vào năm 2009. Nhập siêu của nhóm hàng này cũng tăng tới 50,5%/năm trong giai đoạn 2000-2007, dù sau đó suy giảm xuống 15,3%/năm trong giai đoạn 2007-2012. Tỷ trọng hàng trung gian trong nhập siêu từ Trung Quốc lại giảm từ 220% năm 2001 xuống 53% năm 2009, sau đó tăng trở lại và đạt 80% vào năm 2012.

Hàng hóa vốn cũng có đóng góp đáng kể vào nhập siêu của nước ta từ Trung Quốc. Năm 2000, nước ta mới chỉ nhập siêu gần 541 triệu đôla Mỹ hàng hóa vốn từ Trung Quốc, áu đó duy trì khá ổn định cho đến năm 2004. Kể từ năm 2005, giá trị nhập siêu của nhóm hàng này tăng gần như liên tục, đạt 1,2 tỷ đôla Mỹ năm 2006 và 5,3 tỷ đôla Mỹ vào năm 2011, trước khi giảm nhẹ xuống 4,9 tỷ đôla Mỹ năm 2012. Nhập siêu của nhóm hàng này từ Trung Quốc cũng tăng khá nhanh, với tốc độ trung bình lên tới 26,5%/năm trong giai đoạn 2000-2007, và 11,8%/năm trong giai đoạn 2007-2012. Tương tự như hàng hóa trung gian, tỷ trọng hàng hóa vốn trong nhập siêu từ Trung Quốc giảm từ 312% năm 2000 xuống 29% năm 2006, sau đó tăng lên 44% vào năm 2009 trước khi giảm tiếp xuống còn 30% vào năm 2012.

Trong khi đó, cơ cấu các nhóm hàng khác trong nhập siêu từ Trung Quốc là khá nhỏ. Hàng tiêu dùng và xăng dầu thực tế còn đạt xuất siêu với Trung Quốc, với mức thặng dư không lớn. Xuất siêu xăng dầu giảm từ 699 triệu đôla Mỹ năm 2000 xuống còn 230 triệu đôla Mỹ năm 2007, trước khi tăng trở lại đạt 918 triệu đôla Mỹ và 458 triệu đôla Mỹ lần lượt vào các năm 2011 và 2012. Cán cân thương mại hàng tiêu dùng thậm chí còn không bền vững, với những đảo chiều giữa xuất siêu và nhập siêu trong suốt giai đoạn 2000-2012, dù mới đạt xuất siêu gần 1,3 tỷ đôla Mỹ vào năm 2012.

Như vậy, có thể thấy nhập siêu của Việt Nam từ Trung Quốc xuất phát chủ yếu từ nhóm hàng trung gian và hàng hóa vốn. Xu hướng này càng rõ hơn khi Việt Nam hội nhập sâu vào nền kinh tế khu vực và thế giới, kéo theo sự tham gia sâu rộng vào mạng sản xuất khu vực và thế giới. Nhiều doanh nghiệp, nhà máy nhập khẩu máy móc, nguyên vật liệu ồ ạt từ Trung Quốc để gia công với giá trị gia tăng thấp, phục vụ cả tiêu thụ trong nước và xuất khẩu. Trong khi đó, phần nhập siêu này ít đi kèm với gia tăng năng lực sản xuất trong nước của Việt Nam.

Bảng 2: Xuất khẩu của Việt Nam sang Trung Quốc theo nhóm hàng, 2000-2012

	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012
Giá trị (triệu USD)
Hàng tiêu dùng	456	526	380	347	365	447	412	487	636	736	988	1.828	2.806
Hàng trung gian	213	231	264	463	727	923	1.569	1.839	2.279	2.435	4.062	5.787	6.467
Hàng hóa vốn	1	4	11	34	53	111	83	159	325	295	585	714	1.033
Xăng dầu	834	653	767	926	1.641	1.652	1.047	984	1.377	1.571	1.732	2.859	2.241
Hàng hóa khác	32	4	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0
Tổng số	1.536	1.417	1.421	1.770	2.786	3.132	3.111	3.470	4.616	5.037	7.366	11.188	12.546
Tỷ trọng (%)
Hàng tiêu dùng	29,7	37,1	26,7	19,6	13,1	14,3	13,2	14,0	13,8	14,6	13,4	16,3	22,4
Hàng trung gian	13,9	16,3	18,6	26,2	26,1	29,5	50,4	53,0	49,4	48,3	55,1	51,7	51,5
Hàng hóa vốn	0,1	0,2	0,8	1,9	1,9	3,5	2,7	4,6	7,0	5,9	7,9	6,4	8,2
Xăng dầu	54,3	46,1	53,9	52,3	58,9	52,7	33,7	28,4	29,8	31,2	23,5	25,6	17,9
Hàng hóa khác	2,1	0,3	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Tổng số	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0

Nguồn: Nguyễn Anh Dương (2014).

Bảng 3: Nhập khẩu của Việt Nam từ Trung Quốc theo nhóm hàng, 2000-2012

	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012
Giá trị (triệu USD)
Hàng tiêu dùng	116	130	244	313	358	407	429	557	700	885	1.206	1.384	1.548
Hàng trung gian	579	645	1.048	1.676	2.709	3.526	4.981	8.227	9.634	8.451	12.026	15.251	19.511
Hàng hóa vốn	542	592	380	412	623	913	1.330	2.968	4.380	5.364	5.109	5.998	5.933
Xăng dầu	135	26	67	205	766	923	649	754	934	1.734	1.664	1.941	1.783
Hàng hóa khác	29	213	0	0	3	1	2	1	1	4	2	2	2
Tổng số	1.401	1.606	1.739	2.606	4.459	5.769	7.391	12.507	15.649	16.438	20.008	24.577	28.777
Tỷ trọng (%)
Hàng tiêu dùng	8,3	8,1	14,0	12,0	8,0	7,1	5,8	4,5	4,5	5,4	6,0	5,6	5,4
Hàng trung gian	41,3	40,2	60,3	64,3	60,7	61,1	67,4	65,8	61,6	51,4	60,1	62,1	67,8
Hàng hóa vốn	38,7	36,8	21,8	15,8	14,0	15,8	18,0	23,7	28,0	32,6	25,5	24,4	20,6
Xăng dầu	9,6	1,6	3,9	7,9	17,2	16,0	8,8	6,0	6,0	10,5	8,3	7,9	6,2
Hàng hóa khác	2,1	13,2	0,0	0,0	0,1	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Tổng số	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0

Nguồn: Nguyễn Anh Dương (2014).

Bảng 4: Nhập siêu của Việt Nam với Trung Quốc theo nhóm hàng, 2000-2012

	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012
Giá trị (triệu USD)
Hàng tiêu dùng	-340	-396	-136	-34	-8	-40	17	70	64	150	218	-445	-1,258
Hàng trung gian	366	415	785	1,213	1,981	2,603	3,412	6,388	7,355	6,016	7,965	9,465	13,044
Hàng hóa vốn	541	588	369	378	570	803	1,248	2,808	4,055	5,068	4,524	5,284	4,900
Xăng dầu	-699	-627	-699	-721	-874	-729	-398	-230	-443	163	-68	-918	-458
Hàng hóa khác	-2	209	0	0	3	1	2	1	1	4	2	2	2
Tổng số	-135	189	318	836	1,672	2,637	4,280	9,038	11,033	11,401	12,642	13,388	16,231
Tỷ trọng
Hàng tiêu dùng	251	-210	-43	-4	0	-2	0	1	1	1	2	-3	-8
Hàng trung gian	-270	220	247	145	118	99	80	71	67	53	63	71	80
Hàng hóa vốn	-400	312	116	45	34	30	29	31	37	44	36	39	30
Xăng dầu	517	-332	-220	-86	-52	-28	-9	-3	-4	1	-1	-7	-3
Hàng hóa khác	2	110	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0
Tổng số	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100

Nguồn: Nguyễn Anh Dương (2014).

Một vấn đề nữa là nhập siêu của Việt Nam từ Trung Quốc ít gắn với đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) từ đối tác này. Trên thực tế, đối tác này chỉ chiếm quy mô và tỷ trọng rất nhỏ trong tổng vốn FDI vào Việt Nam. Bảng 5 cho thấy Trung Quốc chỉ đứng thứ 5 về tổng dự án FDI, và thậm chí chỉ đứng thứ 11 về tổng vốn đăng ký trong giai đoạn 1988-2012. Lượng vốn đăng ký của Trung Quốc cũng rất nhỏ, chỉ chiếm hơn 2,2% tổng vốn đăng ký vào Việt Nam. Thậm chí nếu tính cả lượng vốn đầu tư từ Hồng Công thì tỷ trọng này cũng chỉ đạt hơn 7,9%. Trên một phương diện khác, quy mô các dự án từ Trung Quốc rất nhỏ, trung bình đạt 5,2 triệu đôla Mỹ/dự án trong thời kỳ 1988-2012. Như vậy, Trung Quốc chưa phải là một nhà đầu tư lớn ở Việt Nam và vai trò của FDI đối với nhập siêu từ Trung Quốc còn khá hạn chế.

Bảng 5: Đầu tư trực tiếp nước ngoài từ Trung Quốc, 1988-2012

		Số dự án	Thứ hạng (theo số dự án)	Tổng vốn đăng ký (triệu đôla Mỹ)	Thứ hạng (theo vốn đăng ký)
(1)	Đặc khu hành chính Hồng Công	705	6	11.966,7	6
(2)	Trung Quốc	893	5	4.697,2	11
	Tổng (1) + (2)	1.598	-	16.663,9	-
	Tổng số dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài vào Việt Nam	14.522		210.521,6

Nguồn: Tổng cục Thống kê.

Nguyễn Minh Cường (2011) đã chỉ ra một số nguyên nhân gây ra thâm hụt thương mại nghiêm trọng với Trung Quốc. Thứ nhất, do ngành công nghiệp phụ trợ trong nước yếu kém, Việt Nam phải nhập khẩu các nguyên vật liệu phục vụ cho hoạt động sản xuất trong nước và cho xuất khẩu. Tuy nhiên, do gần về mặt địa lý[3] và Trung Quốc lại có những loại đầu vào phù hợp với nhu cầu của các doanh nghiệp trong nước, nên nhập khẩu từ thị trường này tăng. Thứ hai, đối với nhóm hàng hóa máy móc thiết bị, do giá cả phù hợp với khả năng tài chính của các doanh nghiệp trong nước và hàng sản xuất và bán trong nước không đòi hỏi khắt khe về mặt tiêu chuẩn chất lượng nên các doanh nghiệp trong nước có xu hướng chọn nhập các loại máy móc, thiết bị từ Trung Quốc. Thứ ba, các mặt hàng xuất khẩu quan trọng của nước ta là giày dép, dệt may, linh kiện điện tử và máy tính thì lại xuất sang các thị trường EU hoặc Hoa Kỳ mà không thể tìm sang được Trung Quốc do họ cũng đang có lợi thế so sánh ở các mặt hàng này. Thứ tư, trong những năm gần đây, Trung Quốc liên tục trúng thầu các công trình và dự án lớn, hơn nữa, các gói thầu mà các doanh nghiệp Trung Quốc trúng lại thường được thực hiện theo hình thức EPC, có nghĩa là các nhà thầu Trung Quốc làm trọn gói từ khâu thiết kế, mua sắm thiết bị đến xây dựng, còn các chủ đầu tư trong nước làm công đoạn cuối là vận hành và sử dụng. Điều này dẫn đến tình trạng các công trình này đều nhập thiết bị, đầu vào từ Trung Quốc, qua đó làm tăng áp lực đối với nhập siêu.

Tài liệu tham khảo

1.      Doanh, N. K. and Heo, Y. (2009), AFTA and Trade Diversion: An Empirical Study for Vietnam and Singapore, International Area Review, Vol. 12, No. 1, Spring.

2.      Nguyễn Anh Dương (2014), Phân tích diễn biến nhập siêu Việt Nam – Trung Quốc. Chưa xuất bản.

3.      Tổng cục Thống kê. Trang chủ: www.gso.gov.vn [Truy cập ngày 05 tháng 2 năm 2014]

4.      Trang, N.T.H, Tam, N.T.T., and Nam, V.H. (2011), An Inquiry into the Determinants of Vietnamese Product Export, Working Paper Series No. 2011/08, DEPOCEN.

5.      Trương Đình Tuyển, Võ Trí Thành, Bùi Trường Giang, Phan Văn Trinh, Lê Triệu Dũng, Nguyễn Anh Dương, và Phạm Sỹ An (2011), Tác động của cam kết mở cửa thị trường trong WTO và các hiệp định thương mại tự do đến hoạt động sản xuất, thương mại của Việt Nam và các cơ chế hoàn thiện cơ chế điều hành xuất nhập khẩu của Bộ Công Thương giai đoạn 2011-2015.

---

[1] Tham khảo Trương Đình Tuyển và cộng sự (2011).

[2] Tham khảo Trương Đình Tuyển và cộng sự (2011).

[3] Cho dù những đổi mới về mặt công nghệ cho phép giảm chi phí vận chuyển, tuy nhiên khoảng cách thương mại vẫn còn ảnh hưởng khá lớn đến dòng thương mại hiện nay của Việt Nam và của nhiều nước (Doanh và Heo, 2009; Trang, Tam và Nam, 2011).