 |
Ảnh minh họa : Đập
Xayaburi, dài 820 mét, do Trung Quốc xây trên thượng nguồn sông Mêkông tại Lào. Handout / CK POWER / AFP
|
Đồng
bằng Cửu Long thiếu nước ngọt chưa từng thấy đầu năm 2020 này, tiếp theo đợt
hạn hán 2019. Khó ai ngờ ở xứ sở kênh rạch chằng chịt lại có ngày người dân
phải mang can mua nước ngọt. Bên cạnh biến đổi khí hậu toàn cầu, và việc
sử dụng nước tại chỗ bất hợp lý, các đập thủy điện, đặc biệt đập do Trung
Quốc xây ở thượng nguồn, được coi là một nguyên nhân chính gây hạn hán. Tuy
nhiên, cho đến nay, dường như đã chưa có nghiên cứu nào chỉ rõ.
Đầu tháng
4/2020, điều tra của một cơ sở nghiên cứu, có trụ sở tại Mỹ, cho thấy việc các
đập thủy điện trên thượng nguồn Mêkông giữ nước là nhân tố gây ra hạn hán tại
hạ lưu. Ngay sau khi nghiên cứu của Mỹ được công bố, một số quốc gia hạ lưu
Mêkông đã lên tiếng yêu cầu Trung Quốc minh bạch thông tin về các đập thủy
điện.
Liệu kết quả
điều tra mới về vai trò của gây hạn hán của đập thủy điện Trung Quốc có góp
phần cứu vãn dòng Mêkông ? Mục Theo dòng thời sự của RFI tổng hợp thông tin về
vấn đề này.
***
Điều
tra mới về vai trò của các đập thủy điện Trung Quốc trên thượng nguồn Mêkông
cho thấy điều gì ?
Cuối tháng 2/2020, trong một cuộc tiếp xúc với
các nông dân và ngư dân Lào khi đó lo lắng về tình trạng hạn hán chưa từng thấy
trên dòng Mêkông, ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị (Wang Yi) đã lên tiếng
trấn an người dân Lào, đồng thời khẳng định Trung Quốc lâm vào tình trạng tương
tự. Tuy nhiên, theo báo mạng Hoa Kỳ New York Times, các
nghiên cứu về khí hậu, thủy văn, dựa trên các dữ liệu vệ tinh, vừa được công
bố, cho thấy điều ngược lại.
Điều tra của công ty Eyes on
Earth, được chính quyền Mỹ tài trợ, công bố ngày 12/04/2020, cho
thấy đã có rất nhiều nước từ cao nguyên Tây Tạng đổ về thượng nguồn sông Mêkông
tại Trung Quốc (đoạn sông mà Trung Quốc gọi là Lan Thương), đúng vào giai đoạn
mà Bắc Kinh tuyên bố phía Trung Quốc cũng bị hạn hán. Đồng giám đốc điều tra,
ông Alain Basist, nhấn mạnh : ‘‘Không thể
bác bỏ được các dữ liệu từ vệ tinh, trong khi có rất nhiều nước trên cao nguyên
Tây Tạng, thì những nước như Cam Bốt và Thái Lan lại lâm vào cảnh thiếu nước…
Đã có một lượng nước khổng lồ bị Trung Quốc giữ lại’’.
Nghiên cứu
của Eyes on Earth sử dụng công nghệ Special Sensor Microwave Imager/Sounder
(SSMI/S) (tạm dịch là công nghệ đo lường cảm biến hình ảnh vi sóng) để xác định
lưu lượng nước tại lưu vực sông Mêkông phần Trung Quốc, từ năm 1992 đến cuối
năm 2019. Tiếp theo đó, các số liệu này được so sánh với các dữ liệu về dòng
chảy sông Mêkông, tại trạm thủy điện Chiang Saen, Thái Lan, do
Ủy Hội Sông Mêkông cung cấp. Trạm thủy điện nói trên là điểm sát nhất với
biên giới Thái Lan - Trung Quốc.
Các dữ liệu
cho thấy, trước năm 2012, dòng chảy được coi là diễn biến tương đối tự nhiên.
Dòng chảy từ biên giới Trung Quốc - Thái Lan trở xuống có thể dự báo trước, căn
cứ trên lượng nước từ các con suối trên thượng nguồn và nước băng tan. Tuy
nhiên, từ năm 2012 trở đi xuất hiện độ chênh lệch lớn, giữa lượng nước có khả
năng xuống hạ lưu và lượng nước thực tế.
Theo điều tra
của Eyes on Earth, tổng lượng nước mà các hồ chứa nước để làm thủy điện của
Trung Quốc có thể dự trữ là 47 tỉ mét khối. Nói một cách hình ảnh, theo kết quả
điều tra về lượng nước Mêkông suốt 28 năm này, các đập thủy điện của Trung Quốc
đã giữ lại tổng cộng một lượng nước của dòng sông, tương đương với chiều cao
khoảng 130 mét (410 feet).
Theo báo cáo
của Eyes on Earth, điểm căn bản khiến các đập thủy điện của Trung Quốc làm hạ
lưu thêm khô hạn là việc các con đập sử dụng khối lượng nước khổng lồ này một
cách tùy ý. Chính nhu cầu có nước dùng đều đặn chạy tua-bin thủy điện, với
ngày một nhiều con đập hơn, đã có xu hướng biến Mêkông thành dòng sông không
còn mùa lũ thực sự. Sông Mêkông ‘‘mùa mưa’’ 2019 vốn ít nước đã trở nên khô cạn
hơn, bởi nước được điều tiết rất ít cho hạ lưu, vì còn để dành cho thủy điện
hoạt động vào ‘‘mùa khô’’.
Trung
Quốc phản ứng ra sao sau nghiên cứu của Mỹ?
Ngay hôm sau
kết quả điều tra của Mỹ được công bố, ngày 13/04, bộ Ngoại Giao Trung Quốc đã
lên tiếng bác bỏ, với khẳng định tỉnh Vân Nam, miền tây nam Trung Quốc, vừa
hứng chịu hạn hán nghiêm trọng vào năm ngoái và lượng nước trong hồ chứa tại
các đập thủy điện đã giảm xuống mức thấp nhất trong lịch sử. Tuy nhiên, bộ
Ngoại Giao Trung Quốc cũng cam kết ‘‘sẽ
hết sức cố gắng để đảm bảo lượng nước xả hợp lý” cho các quốc gia ở
hạ lưu sông Mêkông, bao gồm Lào, Miến Điện, Thái Lan, Cam Bốt và Việt
Nam.
Tác động của
11 đập thủy điện của Trung Quốc ở thượng nguồn Mêkông, từ lâu nay luôn là vấn
đề tranh luận, tuy nhiên các cuộc thảo luận không đi được xa, vì thiếu dữ liệu
có đủ cơ sở và cho đến nay, Bắc Kinh không công bố thông tin chi tiết về lượng
nước trong các hồ chứa.
Trong khi đó,
Hoa Kỳ dường như ngày càng chú ý hơn đến cuộc khủng hoảng nước tại lưu vực
Mêkông. Trong một phát biểu tại Thái Lan năm ngoái, ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo
cho rằng đợt hạn hán nghiêm trọng năm 2019 là do ‘‘Trung Quốc chặn dòng nước ở thượng nguồn sông Mêkông”. Mỹ
nhiều lần lên án Trung Quốc rắp tâm kiểm soát hoàn toàn dòng Mêkông.
Về phản ứng
nói trên của bộ Ngoại Giao Trung Quốc, theo ông Brian Eyler, giám đốc chương
trình Đông Nam Á của trung tâm tư vấn Stimson Center, Washington, đối chiếu với
các dữ liệu vệ tinh của cuộc điều tra, thì hoặc Bắc Kinh, hoặc những người trực
tiếp quản lý các đập thủy điện đã che giấu sự thật. Ông Brian Eyler là tác giả
cuốn ‘‘Những ngày cuối cùng của sông
Mêkông’’.
Thái
Lan và Cam Bốt kêu gọi Trung Quốc hợp tác điều tra
Thái Lan là quốc gia có phản ứng sớm.
Theo trang mạng Chiang Rai Times,
hôm 16/04/2020, cơ quan phụ trách tài nguyên nước của Thái Lan đã kêu gọi Trung
Quốc và các quốc gia láng giềng phối hợp nghiên cứu để xác định các nguyên nhân
dẫn đến tình trạng hạn hán ghê gớm hồi năm ngoái tại hạ lưu Mêkông.
Khi được hỏi
về điều tra nói trên, ông Somkiat Prajamwong, lãnh đạo cơ quan nói trên, tỏ ra
thận trọng, nhưng hứa sẽ trao đổi thông tin, cùng tiến hành nghiên cứu với
Trung Quốc và các láng giềng khác. Lãnh đạo cơ quan tài nguyên nước Thái Lan
khẳng định điều tra là cần thiết để xác định nguyên nhân hạn hán. Theo ông, cho
đến nay ‘‘nguyên nhân chính’’
vẫn còn chưa được xác định. Trong số các nguyên nhân, được phía Trung Quốc xác
nhận, có biến đổi khí hậu và việc vận hành 2 đập thủy điện ở Lào.
Giám đốc
chương trình bảo vệ sông ngòi tại Thái Lan và Miến Điện, thuộc tổ chức phi
chính phủ International Rivers, bà Pianporn Deetes, vui mừng là kết quả điều
tra vừa được Mỹ công bố cho phép xác nhận các quan sát của dân cư dọc sông
Mêkông từ nhiều năm nay.
Cũng hôm 16/04, tổng thư ký Ủy Hội Sông Mêkông của Cam Bốt cho
biết vấn đề hạn hán là rất nghiêm trọng, các kết quả điều tra nói trên cần được
Ủy Hội Sông Mêkông ‘‘xem xét nghiêm túc’’.
Về phía Ủy
Hội Sông Mêkông (MRC), trả lời Reuters, tổ chức này cho biết đã yêu cầu Bắc
Kinh cung cấp thêm thông tin, và có sự phối hợp làm việc mang tính chính thức
hơn về vấn đề này. Theo văn phòng Ủy Hội Mêkông, cơ quan này đã yêu cầu phía
Trung Quốc cung cấp số liệu nước đập thủy điện về mùa khô, nhưng hiện nay hai
bên chưa có thỏa thuận chính thức nào.
Hồi tháng
2/2020, trong một cuộc họp với các đồng nhiệm Đông Nam Á tại Lào, ngoại trưởng
Trung Quốc từng hứa sẽ chia sẻ thông tin về các đập thủy điện. Tuyên bố được
đưa ra, sau khi có báo cáo tố cáo Trung Quốc sử dụng các đập thủy điện trên
dòng Mêkông để thao túng các quốc gia ở hạ lưu.
Phản
ứng của Hà Nội ra sao ?
Chính quyền
Việt Nam dường như rất dè dặt sau khi kết quả điều tra của Eyes Earth được công
bố (1). Tác động của đập thủy điện Trung Quốc đến tình trạng hạn hán
ở hạ lưu là điều lâu nay được giới chuyên gia tại Việt Nam thảo luận nhiều. Có
hai quan điểm đối lập khá rõ ràng. Một bên cho rằng ảnh hưởng là có, cần tìm
hiểu, nhưng lý do chính là biến đổi khí hậu toàn cầu, và chính sách sử dụng
nước sai lầm của chính Việt Nam tại đồng bằng Cửu Long.
Chính quyền
Việt Nam dường như tập trung chú ý nhiều hơn đến mục tiêu cứu nguy tại chỗ ngay
tại đồng bằng, với các biện pháp trong tầm tay, hơn là đòi hỏi Trung Quốc phải
minh bạch thông tin về các đập thủy điện thượng nguồn.
Thư TinHãy nhận thư tin hàng
ngày của RFI: Bản tin thời sự, phóng sự, phỏng vấn, phân tích, chân dung, tạp
chí
Trong bối cảnh này, có một quan điểm được nhiều
người chú ý của giáo sư Chung Hoàng Chương, công dân Hoa Kỳ, thành viên mạng
International Rivers, nghiên cứu viên cao cấp tại Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế,
Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia, Hà Nội. Theo giáo sư Chung Hoàng
Chương, không nên đối lập các biện pháp cứu nguy tại chỗ với tầm nhìn dài hạn.
Giáo sư Chương khẩn thiết lưu ý ‘‘trong
tầm nhìn trên 10 năm, bắt đầu ngay từ bây giờ, (cần) nỗ lực đi đến một Hiệp
định ứng xử cho toàn lưu vực với sáu quốc gia đang chia sẻ nguồn nước giống như
Hiệp định khai thác và phát triển lưu vực sông Rhine ở châu Âu’’
(Bài '‘Chung một dòng sông’’, VnExpress, ngày
01/03/2020).
Điều tra về
các đập thủy điện thượng nguồn, xác định phần tác động của Trung Quốc, là một
yếu tố không thể thiếu cho tầm nhìn dài hạn này. Năm 2020, Việt Nam là chủ tịch
luân phiên ASEAN. Liệu trên cương vị này, Hà Nội có thúc đẩy cho sự hình thành
một tầm nhìn như vậy hay không (2)?
Ghi
chú
1 - Cũng có
nhiều người đặt câu hỏi: Phải chăng chính quyền Việt Nam há miệng mắc quai, vì
chính Hà Nội cũng đầu tư vào thủy điện trên dòng chính Mêkông? Tháng
10/2019, tổ chức Cứu Sông Mêkông (Save Mekong) đề nghị Việt Nam xem lại quyết
định tham gia dự án đập Luang Prabang. Tổng Công Ty Điện Lực Dầu Khí Việt Nam
(PV Power) góp vốn nhiều nhất vào dự án này, với 38% (bài ''ĐBSCL sẽ 'suy thoái và tan rã' nếu xây dựng đập thủy điện
Luang Prabang’’, Thanh Niên, ngày 10/10/2019). Ngày 05/03/2020,
người phát ngôn bộ Ngoại Giao Việt Nam cho biết ‘‘Việt Nam rất quan tâm đến thủy điện Luang
Prabang và tất cả các thủy điện khác trên sông Mêkông... việc xây dựng thủy
điện trên sông phải không gây tác động tiêu cực đến các nước trong lưu vực’’.
Tuy nhiên, người phát ngôn bộ Ngoại Giao không hề nói về vai trò của chính
quyền Việt Nam với tư cách một chủ đầu tư. Báo chí trong nước đầu tháng 4/2020
nhận xét đầu tư của tổng công ty Việt Nam như ‘'một canh bạc’’, mà ‘‘phần thua chắc chắn thuộc về 20 triệu dân cư đồng
bằng Cửu Long’’.
2 - Kỹ sư Phạm Phan Long (Vietnam Ecology
Foundation / Hội Sinh thái Việt) đề xuất Việt Nam nên ''liên minh với Cam Bốt
để cứu Mêkông, cứu đồng bằng Cửu Long'', sau khi Phnom Penh quyết định ngừng
xây thủy điện trên dòng Mêkông trong 10 năm. Hà Nội cũng nên phối hợp với Lào
và Cam Bốt, đầu tư vào các dự án năng lượng bền vững tại Lào và Cam Bốt. Đây là
điều có thể giúp cho các bên tìm được tiếng nói chung trong việc bảo vệ dòng
sông, tài sản vô giá của các quốc gia ven bờ (bài ‘‘Thủy điện Lan Cang-Mêkông gây khát nước và đói phù sa cho đồng bằng
sông Cửu Long cách nào?’’, vietecology.org, ngày 20/03/2020).
20/04/2020