Câu chuyện ông Trần Huỳnh Duy Thức không chỉ cho thấy vấn đề tù nhân lương
tâm, tình trạng vi phạm nhân quyền hoặc thân phận trí thức dưới chế độ cộng
sản, mà còn cho thấy một vấn đề lớn hơn và có tính xã hội rộng hơn: vai trò và
sự chọn lựa chỗ đứng của người trí thức.
Nói đến (hầu hết) trí thức ngày nay, phải nén lại để không phải hắt ra một
tiếng thở dài! Trong một bài báo, nhà thơ Trần Tiến Dũng viết: “Hàng giờ chỉ
cần chạm vào smartphone, mở web, vào mạng xã hội thì hẳn rằng các trí thức,
nghệ sĩ có lương tâm không thể trốn chạy trước khối lượng thông tin về các vấn
nạn thời cuộc chính trị-xã hội đang diễn ra khắp đất nước; có thể số đông
thường dân chọn giấu mặt, im tiếng an thân nhưng nếu ai đó ý thức mình là trí
thức-nghệ sĩ đích thực… thì sao có thể chọn tự cắt đầu trí thức, tự phế bỏ
lương tri, tự biến thành sỏi đá trước vận mệnh dân tộc mà đứng ngoài thời cuộc
chính trị?”… Cũng trong bài báo, ông Trần Tiến Dũng gọi “trí thức tránh né” là
những người “tự chọn mình làm phế nhân”.
Nhắc lại nhận xét của ông Trần Tiến Dũng để thấy rằng sự chọn lựa “không
làm phế nhân” của những người như ông Trần Huỳnh Duy Thức đáng trân trọng như
thế nào. Nó đáng trân trọng bởi không ai sống trong chế độ này mà không ý thức
được rằng sự chọn lựa “không làm phế nhân” luôn có thể biến mình thành tù nhân
bất cứ lúc nào. Cách đây hơn 10 năm, khi mạng xã hội chỉ là một không gian chật
hẹp giới hạn ở các trang blog, ông Trần Huỳnh Duy Thức đã nỗ lực đục thủng màn
đêm để soi rọi ánh sáng tri thức vào các góc tối thời cuộc, như một người trí
thức có lương tri đúng nghĩa. Ông không là người đi đầu trong việc nói lên thực
trạng đất nước nhưng ông là người tiên phong trong việc phác họa những gì cần
làm để đi tới tương lai.
Ông hắt những hạt mầm hy vọng lên mảnh đất vô vọng gần như tuyệt đối. Ông
không nguyền rủa bóng đêm chế độ. Ông nỗ lực chỉ ra những sai lầm để các vấn đề
thâm căn cố đế vẫn có thể được gỡ ra nhằm phát quang con đường dẫn đến một cuộc
phát triển sáng lạn cho đất nước nói riêng và dân tộc nói chung. Bằng việc phác
thảo “Con đường Việt Nam”, ông trên hết là một người Việt Nam chân tín, với tâm
ý chân thành và lương tri chân chính. Ông chẳng là nhà đấu tranh gì cả. Ông
không là nhà dân chủ gì cả. Ông chỉ là một trí thức Việt Nam, một trí thức hiếm
hoi trên một đất nước mà nhiều “nhà trí thức” từ lâu đã tự “cắt đầu” biến mình
thành phế nhân để không phải bận tâm đến thời cuộc.
Trí thức làm gì với thời cuộc? Một người bạn, anh Tuấn Khanh, đã đặt câu
hỏi này với tôi rất nhiều lần. Tôi không thể trả lời một cách chính xác và đầy
đủ nổi. Khi mà một cái “like” thôi cũng khiến người ta sợ hãi chùn tay thì bàn
về trí thức với thời cuộc e rằng còn rất xa vời. Có điều, tôi (và chắc chắn
nhiều người khác nữa), biết rằng, nếu im lặng vẫn được xem là “thái độ” “đúng”
đối với trí thức đứng trước thời cuộc thì dân tộc này sẽ không chỉ chìm trong
bóng tối. Nó sẽ bị diệt vong.