Nguyễn Xuân Hưng
 |
Hồ Khosvgol ở Mông Cổ
Ảnh: Hoang Giang |
Khái niệm về một nước Mông Cổ nghèo khó ngự trị
trong đầu óc dân Việt Nam từ xa thời cùng phe XHCN. Nhà văn Tô Đức Chiêu bảo
tôi: "Tao đã đi Mỹ, Ai Cập, Ả rập xê út, Nga và Đông Âu, không kể châu Á
như Tàu, Thái... Tức là gần hết thế giới, nhưng khi đi Mông Cổ, mới thấy mình
khám phá ra một thế giới mới, nếu có dịp, tao đi 2 -3 lần nữa".
Tôi thấy thế nên cũng đú theo, đi Mông Cổ một
chuyến.
(Mở ngoặc ngay là, khi anh (du lịch) đến đâu,
anh phải tự vấn ta đến đấy để làm gì, muốn biết gì. Nói chung là nên đi phượt.
Tôi có bài học kinh nghiệm về việc này, có 1 cậu trẻ đi cùng đến thảo nguyên
Mông Cổ, cậu thốt lên chán nản: Ơ, đâu cũng như đâu, mênh mông cả, chả thấy cái
gì.
Nhưng vấn đề là cái gì?
Sau chuyến đi Mông Cổ, tôi rút ra kết luận, 30
năm nữa (hoặc hơn) không biết Việt Nam mình có đuổi kịp Mông Cổ hay không?)
Mông Cổ diện tích gấp hơn 6 lần nước Việt Nam,
dân số hơn 3 triệu người (bằng 1/2 của thủ đô Hà Nội). Mà 1/2 dân số ở thủ đô
Ulan Bato. Hãy tưởng tượng hơn 1 triệu người còn lại ở rải rác trên lãnh thổ gấp
6 lần Việt Nam.
Mông Cổ có đặc biệt là có biên giới với Nga và
Trung Quốc. Họ bị kẹp giữa 2 nước lớn, nên phải chọn 1, lịch sử đã chứng tỏ họ chọn
đúng, chọn nước Nga để tránh nước Tàu kẻ thù. Chính chính phủ Quốc dân đảng của
Tưởng Giới Thạch vì khuất phục trước chính phủ Stalin mà phải công nhận Mông Cổ
độc lập. Chuyện này chính phủ Mao cay cú ra mặt, công khai gọi Mông Cổ là Ngoại
Mông, còn phần lãnh thổ Mông Cổ bị mất từ thời Nguyên triều, thì TQ gọi là Nội
Mông (họ vẫn nhận đó là nước họ). Cấp độ cay cú ăn thua và nhòm ngó còn hơn một
bậc so với Việt.
Người TQ chưa gọi Quảng Đông là Nội Việt, mặc
dù vẫn dùng từ Việt gọi Quảng, Việt ngữ là tiếng Quảng, họ chưa gọi Việt Nam là
Ngoại Việt. Nói thế để biết mức độ nguy hiểm chênh vênh của con ngựa Mông Cổ
trước con sói Trung Quốc.
Ở Mông Cổ, tôi được nghe câu chuyện tiếu lâm.
Một người Mông Cổ gặp một người Nhật. Người Nhật cám ơn người Mông, vì bài học
của Nguyên triều, nên nước Nhật quyết định không chiếm Trung Quốc nữa. Nếu chiếm
nó, có lẽ nước Nhật đã thành Trung Quốc rồi. Đó là một câu chuyện tiếu lâm cay
đắng mà không thể cười.
Ân oán giang hồ với người Tàu thì rất nhiều.
Chỉ kể 1 chuyện. Các công ty xây dựng ở Ulan Bato, và nói chung các công ty
khác cần nhân công, thì đều thuê nhân công TQ, vì người TQ sinh sôi như cỏ dại,
ở đâu họ cũng mò đến. Nên các công ty có quy định, chỉ được thuê dưới 6 tháng,
mà trong 1 năm không được thuê quá 1 lần. Nên người làm thuê phải đi về TQ ngay
sau khi hết hợp đồng. Cảnh sát Ulan Bato rất dễ dãi với người Việt sinh sống ở
thủ đô của họ, hình như có khoảng 7000 người, còn riêng người TQ thì phải thống
kê rất cụ thể. Người bạn Mông Cổ nói với tôi: Việc lớn nhất của cảnh sát là đuổi
người Trung Quốc hết hạn cư trú. Đúng vậy, họ không có tình trạng kẹt xe, không
có tệ nạn nhiều, việc chính là không để lọt một cái trứng tu hú. Chuyện này 30
hay 50 năm nữa, Việt Nam cóc làm được, mà cũng chả làm.
2.
Nhìn trên phim ảnh, thấy thảo nguyên là những
dải đất trùng điệp, cây cỏ lưa thưa, nếu chỉ có thế, chưa biết gì về thảo
nguyên Mông Cổ cả. Hồi tôi đi tầm tháng 7 dương lịch, là tháng đã hết cỏ rậm. Cỏ
rậm thì đến ống chân, đến đầu gối, còn khi chuẩn bị vào đông, cỏ bị đám gia súc
gặm gần hết. Chỉ còn cỏ thấp và cỏ tái sinh.
Nói từ "cỏ" với người Việt, cũng
không ổn. Cỏ của Việt Nam là thứ chả để làm gì. Điều này lỗi ở các nhà làm ngôn
ngữ khoa học, địa lý. Đáng lý nên dùng từ "thảo mộc thân mềm" hay cái
gì đó khác với "cỏ". Cúi nhìn xuống, hàng trăm hàng nghìn loài cây gọi
là cỏ rất khác nhau, riêng hình lá cũng thiên hình vạn trạng. Nếu vò vài cái lá
rồi đưa lên mũi, sẽ thấy nhiều mùi vị rất khác. Mùi thơm thoang thoảng, mùi hắc,
mùi nồng... Thực sự đó là một thế giới cây thuốc và loại cây như rau thơm ở VN,
chứ không phải cây cỏ thông thường. Gia súc Mông Cổ từ hàng nghìn năm nay ăn thứ
cỏ đó. Sau khi đi thảo nguyên, tôi mới lý giải được việc ở Mông Cổ, người ta ăn
rất ít rau, ăn rất nhiều thịt, ngay cả người Việt ở xứ ăn rau, đến Mông Cổ ăn
toàn thịt, mà tiêu hóa bình thường, không bị táo bón. Bởi vì lũ gia súc ăn thứ
cỏ thiên nhiên hoang dã bổ béo thơm lừng như hàng nghìn năm nay nó vẫn ăn.
Không như gia súc ở nơi nuôi công nghiệp.
Mông Cổ ngày nay vẫn du mục và người ta tự hào
vì nếp sống du mục này. Ông Chủ tịch Hội Hữu nghị Mông -Việt nói tiếng Việt sõi
như người Việt, bảo tôi, rất may là thảm họa tập thể hóa, định canh định cư xảy
ra rất nhanh, rồi thảo nguyên lại có sức sống quay lại nếp xưa.
Nếu ai đã đọc Tô-tem sói, của một nhà văn
Trung Quốc (quyển này vang dội một thời trên văn đàn TQ) thì biết thảo nguyên Nội
Mông đã bị tàn phá kinh khủng như thế nào. Họ dồn nén dân du mục vào hợp tác,
triệt phá cách sinh hoạt truyền thống, mang hàng sư đoàn quân đội bắn sói. Sói
là vật thờ của người Nội Mông, khi người chết, người ta kéo xác cha mẹ để ra một
chỗ cho sói ăn. Người TQ Mao-ít bắn sói, thế là thỏ làm giặc, lại giết thỏ, lạc
vào cái vòng quẩn, rồi đưa người Hán đến sinh sống, khiến thảo nguyên Nội Mông
bị tiêu diệt. Trong quyển sách ấy, tác giả cũng nói, nhìn sang Ngoại Mông xanh
tươi mà tiếc...
Nhìn thảo nguyên thì mênh mông, nhưng hoang dã
hàng trăm thứ thú hoang vẫn ngày đêm sinh sống, tuân thủ cân bằng sinh thái của
nó. Người Mông Cổ ngày nay có xe ô tô tải, có điện thoại di động, kéo theo cái
nhà, và đàn gia súc, đi lang bạt trên thảo nguyên theo nhu cầu của gia súc. Thảo
nguyên mênh mông, mình nhìn đâu cũng như đâu, nhưng chúng tôi đã được một chú
bé 12 tuổi đưa từ thị trấn, đi xuyên 25 km đến đúng chỗ lều của bố mẹ chú bé.
Hôm đi thảo nguyên, chúng tôi được đón tiếp Chủ tịch huyện đến chơi, cũng vì biết
có khách Việt. Ông nói huyện ông có gần 80 hộ, diện tích huyện, khi đó làm phép
so sánh, gần bằng tỉnh Hưng Yên cộng với Thái Bình. Chủ tịch huyện biết cả 80 hộ
luôn. Quy định của họ chăn thả không giới hạn, nên có lúc có hộ gia đình chăn
thả ở huyện khác (miễn là đăng ký vẫn ở huyện này). Chủ tịch người Đảng Dân chủ,
alo gọi đồng chí Bí thư huyện ủy Đảng Nhân dân (đảng cộng sản cũ) thì đồng chí
đang chăn ngựa, bèn cưỡi ngựa về. Bí thư huyện ủy đảng nào cũng làm nông dân cả
và chả chức vụ gì, cười hề hề đúng là ông chăn ngựa. Riêng chuyện này, 50 năm nữa
Việt Nam có theo kịp không?
3.
Người Mông Cổ có một niềm hãnh diện đã mất, đó
là đã từng bá chủ thế giới, và còn một niềm kiêu hãnh vẫn còn, đó là sữa ngựa.
Thế giới văn minh và ở các nước phát triển có
chỉ tiêu bao nhiêu lít sữa bò cho đầu người, thứ sữa đó người Mông Cổ chỉ làm
lương khô, làm nguyên liệu chế biến, vì họ uống sữa ngựa. Hình như chỉ Mông Cổ
dùng sữa ngựa làm thực phẩm chính yếu. Nó là nguồn gốc sức mạnh của các chiến
binh từ xưa, và khiến người MC cao lớn.
Ngựa là gia súc chủ yếu ở thảo nguyên. Một hộ
thường có vài trăm đến vài ngàn ngựa, thêm cừu và dê. Bao giờ cừu cũng đi kèm
dê. Mùa đông cừu nằm trên giữ ấm cho dê moi cỏ chia nhau. Không có cừu dê chết
rét, không có dê cừu chết đói. Kiểu chăn thả thiên nhiên ấy khác xa nông trại
hiện đại. Kiểu vắt sữa ngựa cũng khác vắt sữa bò. Vì khi vắt sữa, luôn luôn có
con ngựa con đứng cạnh. Người MC tôn thờ ngựa vì cả đức tính này, không buông
tuồng vô cảm như bò, cứ vắt là ra sữa bất kể thế nào. Sữa ngựa làm bia, làm thức
uống, nên con ngựa là đầu cơ nghiệp. Bò chỉ là loại thêm. Bò MC lông dài như
voi mamut. Bây giờ cũng thoái giống, người MC buồn vì bò lông ngắn, còn gì là
bò nữa.
Gia súc nuôi, thịt là thứ phẩm. Chính phẩm là
lấy lông và da. Len MC đắt kinh khủng. Hình như hàng lông da là chủ lực xuất khẩu.
Cái lều Mông Cổ thật sự là một thứ thú vị. Cứ
nói "lều" thì khó hình dung, đến mới thấy đó là cái biệt thự giữa thảo
nguyên. Bây giờ lều có nhiều loại, từ 300 đến 30.000 đô Mỹ. Người TQ quá khôn,
họ làm lều bán cho người Mông Cổ.
Trong cái lều Mông, tài nhất là cái bếp ở
chính tâm nhà, tâm vòng tròn. Chất đốt bằng phân gia súc, thông hơi làm nhiệm vụ
trụ chống giữa. Vào lều không nhận ra có bếp.
Người nông dân du mục cũng có vấn đề nan giải,
đó là sinh ra và nuôi dạy trẻ. Du mục xa trung tâm thị trấn, nên nếu đẻ bất thường
thì cấp cứu rất khó. Khi con 6 tuổi, phải cho nó đi học, thì nhà mất 1 người
thường là mẹ hay chị lớn phải đưa lên thị trấn làm 1 cái lều ở nuôi con 1-2 năm
mới yên tâm gửi con học nội trú. Ở các thị trấn thị tứ cứ thấy các cụm lều, đó
là những người đi nuôi con học. Vì vậy, mà nhà nghèo hoặc quan điểm cũ chỉ cần
đọc chữ, trẻ thất học.
Hình như chính việc hiếm người mà du mục có
truyền thống quý người. Phụ nữ đẻ con là quý, con ai không quan trọng. Mấy ông
Mông Cổ bảo, cộng đồng du mục có lệ, khách quý cao tuổi thì chủ nhà mời đầu dê.
Thịt con dê, cái đầu là quý nhất. Còn khách trẻ và trung niên thì chủ nhà bảo
con gái sưởi ấm cả đêm. Tôi không ở qua đêm ở thảo nguyên, nhưng nghe kể lại,
các nhà văn Trần Nhương, Tô Đức Chiêu, Thúy Toàn có ngủ đêm thảo nguyên và được
coi là khách quý trung niên. Vấn đề là các bác ấy có chịu đựng được mùi mồ hôi người
ăn thịt cừu, uống sữa ngựa và 3 tuần mới tắm không thôi.
Người MC rất có ý thức giữ gìn môi trường thảo
nguyên. Tôi khá ngạc nhiên. Mọi người picnic thu dọn rác tống lên xe về bãi rác
ngoại ô vứt. Họ nói tivi có nhiệm vụ quan trọng nhất là tuyên truyền giữ sạch
thảo nguyên. Và việc này chỉ có từ khi cách mạng dân chủ đa đảng. Người lái xe
dẫn chúng tôi mặc dù xe chật, kiên quyết mang bao tải rác trên xe để về đến bãi
rác ngoại ô.
Ở Ulan Bator, anh là công chức, lập tức được cấp
0,99 ha ở ngoại ô làm nhà nghỉ. Cuối tuần, chiều thứ 6, lũ lượt xe rời thủ đô
ra ngoại ô. Thứ 7, Chủ nhật thủ đô vắng thênh thang. Tối CN, lại rồng rắn về
thành phố. Nếu không phát động giữ thảo nguyên thì chả mấy chốc thảo nguyên
nghìn đời thành bãi rác. Và họ đã làm được rất tốt. Tương tự thảo nguyên của họ
là rừng là biển của người Việt, than ôi, chúng ta đã cư xử như là tự phá hủy cơ
thể! Đuổi kịp Mông Cổ ư? Không bao giờ !
Fb Chu Vĩnh Hải.