Liệu Việt Nam có
thể làm gì khác để thuyết phục quốc tế không cô lập, sau khi lật đổ chính quyền
Pol Pot năm 1979?
Khi nhìn lại, một
số học giả đã chỉ ra luận cứ yếu ớt của Việt Nam tại Liên Hiệp Quốc (LHQ) sau
biến cố.
Nhưng mặt khác,
trong bối cảnh tranh đấu Chiến tranh Lạnh, phải chăng dù Việt Nam có làm gì,
cũng không thể thay đổi phản ứng quốc tế?
Việt Nam đưa quân
đánh sang Campuchia vào dịp Giáng sinh 1978, nhanh chóng đánh bại quân của Pol
Pot.
Pol Pot bỏ chạy
khỏi thủ đô Phnom Penh ngày 7/1/1979. Ngoại trưởng của Pol Pot, Ieng Sary, đòi
Hội đồng Bảo an LHQ họp khẩn cấp để lên án Việt Nam.
 |
| Khieu Samphan (giữa), Phó Chủ tịch Chính quyền Liên minh của Kampuchea Dân chủ và Ieng Sary (phải), Bộ trưởng Ngoại giao, ăn mặc đẹp để ra đón phái đoàn Trung Quốc ở căn cứ Dong Rek của Khmer Đỏ năm 1985. Ieng Sary, tên là Kim Trang, sinh ra ở Châu Thành, Trà Vinh trong gia đình cha là người Khmer, mẹ người Việt gốc Hoa |
Trong sách Saving Strangers: Humanitarian Intervention in International Society (2000), Nicholas J. Wheeler cho hay Hội đồng Bảo an mở cuộc họp ngày 11/1/1979. Tại đây, Đại sứ Việt Nam Hà Văn Lâu tuyên bố Mặt trận đoàn kết dân tộc cứu nước Campuchia đã lật đổ Pol Pot.
Ông này thừa nhận
bộ đội Việt Nam có giao chiến với Khmer Đỏ nhưng nói đây chỉ là tự vệ. Theo
ông, có hai cuộc chiến đang diễn ra, một là chiến tranh biên giới của Pol Pot
chống Việt Nam, và hai là chiến tranh cách mạng của nhân dân Campuchia.
Việt Nam khăng
khăng chỉ có chiến tranh cách mạng của nhân dân mới lật đổ Pol Pot, còn Việt
Nam chỉ tự vệ mà thôi.
Bất chấp sự có mặt
của 100.000 lính Việt Nam ở Campuchia, ông Hà Văn Lâu cố gắng thuyết phục Hội
đồng Bảo an rằng nhà nước Campuchia Dân Chủ do Pol Pot dẫn dắt bị lật đổ vì
quân du kích của Mặt trận và nhân dân Campuchia nổi dậy mà thôi.
Tiến sĩ Nicholas J.
Wheeler đặt câu hỏi: Luận điểm hai cuộc chiến dễ dàng bị vạch ra là sơ hở, vậy
vì sao Việt Nam sử dụng?
Có vẻ như ban đầu
Việt Nam tưởng rằng thế giới sẽ nhanh chóng quên chuyện Việt Nam tiến vào
Campuchia. Trong thập niên 1980, ngoại trưởng Singapore Kishore Mahbubani viết
trên Foreign Affairs rằng Đại sứ Việt Nam ở LHQ đã nói với ông ta ngay từ tháng
1/1979 rằng “trong hai tuần, thế giới sẽ quên vấn đề Campuchia thôi”.
Suy nghĩ này hóa ra
là sai lầm, và Việt Nam phải trả giá.
Trong sách Vietnam’s Intervention in Cambodia in International
Law (1990), Gary
Klintworth nói Việt Nam lẽ ra đã có thể giảm bớt sức ép quốc tế nếu biết nói lý
lẽ tốt hơn.
Theo Gary
Klintworth, lẽ ra Việt Nam nên nói chúng tôi can thiệp vừa vì tự vệ vừa vì can
thiệp nhân đạo. Gary Klintworth có cảm tình với Việt Nam, nói rằng lật đổ Pol
Pot là “hành vi tự vệ có lý (reasonable)”.
Klintworth thậm chí
cho rằng việc Việt Nam thay đổi chế độ ở Phnom Penh cũng chấp nhận được vì Việt
Nam cần một chính quyền bớt thù địch. Klintworth thậm chí so sánh Việt Nam với
việc đồng minh chiếm đóng Đức và Nhật năm 1945.
Tiến sĩ Nicholas J.
Wheeler không hoàn toàn tin vào luận cứ của Klintworth nhưng thừa nhận: “Luận
điểm hai cuộc chiến bị chế giễu ở Hội đồng Bảo an, nên Việt Nam rõ là để lỡ cơ
hội khi không sử dụng lý lẽ trên để mà biện hộ cho sử dụng vũ lực.”
Việt Nam không đề cập ‘lý do nhân đạo’
Sẽ thế nào nếu việc
dùng vũ lực ở Campuchia được biện hộ thêm với lý do nhân đạo?
Đây là một câu hỏi
thú vị, nhưng Nicholas J. Wheeler chỉ ra rằng Việt Nam khi đó không hề nhắc tới
lý do nhân đạo để biện hộ cho mình. Ngoại trưởng Nguyễn Cơ Thạch được dẫn lời
nói Việt Nam chỉ quan tâm về an ninh, còn nhân quyền là quan ngại của nhân dân
Campuchia.
Nicholas J. Wheeler
đặt ra ba khả năng vì sao Việt Nam không dùng lý do nhân đạo.
Một, có thể Việt Nam âm thầm thừa nhận quy tắc quốc tế
về chủ quyền, không can thiệp và không dùng vũ lực. Việc Đại sứ Hà Văn Lâu dùng
luận điểm hai cuộc chiến là cách biện minh hành động dựa trên luật quốc tế.
Hai, có thể Việt Nam nghĩ rằng đưa ra lý do nhân đạo
nghe cũng kỳ khôi khi mà chính Việt Nam đã im lặng về vi phạm nhân quyền trong
bốn năm Pol Pol cầm quyền từ 1975 đến 1979.
Ba, có thể Hà Nội sợ rằng đặt ra lý do nhân đạo thì
tạo thành cớ để quốc tế tấn công Việt Nam trong tương lai.
Môi trường quốc tế khi đó là ‘thù địch‘
Phản ứng thù địch
của quốc tế lúc này xuất phát từ ba nhóm:
•
Mỹ và các đồng minh xem hành vi của Việt Nam là một
phần trong Chiến tranh Lạnh.
•
Asean lo sợ Việt Nam can thiệp vào Campuchia báo hiệu
tham vọng bá chủ khu vực.
•
Các nước trung lập lo ngại Việt Nam vi phạm luật quốc
tế.
Vấn đề đưa ra Đại
hội đồng LHQ. Tại Đại hội đồng, Hoàng thân Sihanouk, đại diện chính quyền
Campuchia Dân Chủ, nói hành vi của Việt Nam là “xâm lấn, chiếm lãnh thổ”.
Trung Quốc ủng hộ,
nói rằng luận cứ hai cuộc chiến của Việt Nam là “dối trá”.
Mỹ thì thừa nhân vi
phạm nhân quyền tại Campuchia, và còn thừa nhận Việt Nam có lo ngại an ninh
chính đáng khi Campuchia tấn công vùng biên giới. Nhưng Mỹ nói “tranh chấp biên
giới không cho phép một quốc gia quyền áp đặt một chính phủ thay chính phủ khác
bằng vũ lực”.
Châu Âu và Nhật
ngừng mọi viện trợ kinh tế cho Việt Nam.
Anh Quốc nói “dù
nhân quyền ở Campuchia có thế nào, không thể tha thứ cho Việt Nam, vốn có nhân
quyền cũng đáng lên án, khi vi phạm lãnh thổ Campuchia Dân Chủ”.
Đại sứ Pháp thậm
chí bác bỏ lý do nhân đạo:
“Quan niệm rằng vì
một chính quyền đáng xấu hổ, mà có thể biện minh cho can thiệp nước ngoài và
lật đổ, thật là nguy hiểm.”
Đại sứ Na Uy nói Na
Uy “mạnh mẽ phản đối” các vi phạm nhân quyền của Pol Pot, nhưng vi phạm nhân
quyền này “không thể biện hộ cho hành động của Việt Nam”.
Bồ Đào Nha nói hành
động của Việt Nam “vi phạm rõ rệt nguyên tắc không can thiệp” bất chấp hồ sơ
nhân quyền “tệ hại” ở Campuchia.
New Zealand cũng
nói Campuchia Dân Chủ của Pol Pot có nhiều cái xấu, nhưng “việc xấu của một
nước không biện minh cho sự xâm lăng lãnh thổ của một nước khác”.
Australia chỉ ra
rằng nước này không hề có quan hệ ngoại giao với Pol Pot nhưng lại “hoàn toàn
ủng hộ quyền của Campuchia Dân Chủ được độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ”.
Singapore phát
biểu:
“Không nước nào có
quyền lật đổ chính phủ Campuchia Dân Chủ, dù chính phủ này có đối xử tàn tệ
nhân dân thế nào. Đi ngược nguyên tắc này có nghĩa là thừa nhận chính phủ nước
ngoài lại có quyền can thiệp và lật đổ chính phủ nước khác.”
Singapore nói thêm
họ lo ngại Việt Nam đe dọa an ninh của Singapore và an ninh khu vực.
Đến phiên các nước
không liên kết như Bolivia, Gabon, Kuwait, Nigeria, Bangladesh. Các nước này
tránh lên án trực tiếp Việt Nam nhưng cũng không ủng hộ Việt Nam, nhấn mạnh quy
tắc không can thiệp.
Nhưng tại Hội đồng
Bảo an, phe xã hội chủ nghĩa, dẫn đầu là Liên Xô và Tiệp Khắc, lại ủng hộ luận
cứ hai cuộc chiến của Việt Nam.
Liên Xô bảo chính
Mặt trận đoàn kết dân tộc cứu nước Campuchia đã lật đổ Pol Pot.
Đại sứ Liên Xô
Troyanovsky còn nhấn mạnh “tội ác ghê tởm” của chính phủ Pol Pot. Nhưng Anh
phản bác lại, nói rằng khi Anh nộp dự thảo nghị quyết lên án vi phạm nhân quyền
của Pol Pot, chính Liên Xô và Cuba đã phản đối.
Vài ngày sau phiên
họp ở LHQ, Trung Quốc kéo quân sang Việt Nam, mở đầu cuộc chiến biên giới ngắn
ngày.
Ngày 16/3, Hội đồng
Bảo an bỏ phiếu về một nghị quyết do Asean bảo trợ, kêu gọi ngừng bắn trong
toàn khu vực, rút quân đội nước ngoài, và giải quyết bằng hòa bình.
Liên Xô buộc phải
dùng quyền phủ quyết để bác bỏ nghị quyết này.
Đến cuối năm 1979,
Đại hội đồng họp bàn việc ai sẽ đại diện cho Campuchia tại LHQ.
Tại đây, 71 nước bỏ
phiếu bác bỏ chính phủ Cộng hòa Nhân dân Campuchia (được Việt Nam và Liên Xô
ủng hộ).
Tại phiên họp này,
các nước như Singapore bác bỏ lý do nhân đạo.
Singapore nói: “Nếu
chúng ta thừa nhận học thuyết can thiệp nhân đạo, thế giới sẽ càng nguy hiểm
hơn cho các nước nhỏ như chúng tôi.”
Nhiều nước trong
Đại hội đồng cũng nói rằng việc họ phản đối Việt Nam không có nghĩa họ ủng hộ
hành động vi phạm nhân quyền của Pol Pot.
Asean tiếp tục gây
sức ép với phiên thảo luận ba ngày trong tháng 11/1979 tại Đại hội đồng.
Malaysia, đại diện
cho Asean, nói can thiệp nội bộ vào Campuchia là nguyên nhân khiến an ninh suy
sụp ở Đông Nam Á. Asean nói họ lo ngại xung đột sẽ lây lan sang Thái Lan.
Đại sứ Malaysia lúc
này nói họ thừa nhận Khmer Đỏ đã gây ra cái chết hàng trăm ngàn người, nhưng
việc này không biện minh cho can thiệp của Việt Nam.
Malaysia nói nguyên
tắc không can thiệp bảo vệ kẻ yếu trước kẻ mạnh.
‘Thuyết phục về nhân đạo’
Tiến sĩ Nicholas J.
Wheeler nêu quan điểm của ông rằng sự can thiệp của Việt Nam ban đầu rõ ràng
được nhân dân Campuchia chào đón vì đã cứu rỗi họ.
Trong cuốn Brother
Enemy, Nayan Chanda mô tả: “Tại hàng trăm ngôi làng Campuchia, cuộc xâm lấn của
Việt Nam được chào đón bằng niềm vui và cảm giác không thể ngờ được.”
Như vậy, Nicholas
J. Wheeler khẳng định hành động của Việt Nam đã đáp ứng được tiêu chuẩn cần
thiết cho can thiệp nhân đạo.
Nhưng ông cũng nói,
từ góc nhìn luật pháp, liệu việc dùng vũ lực của Việt Nam được nhìn ra sao? Yêu
cầu luật quốc tế ở đây là không để nước khác bị mất đất, không thay đổi chế độ,
và quân can thiệp phải rút ngay lập tức.
Thế thì, Việt Nam
lại chỉ đáp ứng được tiêu chí một (không làm mất đất), nhưng hai tiêu chí sau
thì không.
Trong phần kết
luận, Nicholas J. Wheeler chỉ ra rằng:
“Không có bằng
chứng rằng vi phạm nhân quyền của Pol Pot đóng vai trò gì trong quyết định xâm
lược Campuchia: Việt Nam chỉ trích vi phạm nhân quyền chỉ khi tiện lợi về chính
trị.”
“Nếu giải pháp
ngoại giao đạt được với Campuchia Dân Chủ ở biên giới, Việt Nam cũng sẽ sống
chung với kẻ láng giềng giết người.”
Nicholas J. Wheeler
cho rằng chính vì Việt Nam tin rằng các lợi ích an ninh quan trọng bị rủi ro
nên mới tiến vào Campuchia.
“Giống như Ấn Độ
can thiệp Đông Pakistan, Việt Nam sẵn lòng đặt cược mạng sống của bộ đội và chi
vật lực thiếu thốn chỉ vì thấy có đe dọa căn bản cho an ninh từ Trung Quốc ở
Bắc và Campuchia ở Nam.”
Klintworth cũng
nói: “Cứu người là kết quả dĩ nhiên nhờ Việt Nam can thiệp…nhưng đó luôn là
quan tâm thứ hai theo sau lo ngại cho lợi ích an ninh quan trọng.”
Nhưng dẫu vậy,
Klintworth cho rằng hành vi của Việt Nam cũng có thể chấp nhận được “vì kết quả
của sự can thiệp là ngừng việc giết chóc” ở Campuchia.
Nhưng Việt Nam đã
không dùng lý do can thiệp nhân đạo để nói với quốc tế, có thể một phần vì lo
ngại lý do này lại được dùng để đánh chính Việt Nam sau này. Ngoài ra, sau khi Việt
Nam đã im lặng về Pol Pot suốt bốn năm, LHQ cũng có thể bác luận điểm Việt Nam.
Nhưng dẫu sao, nếu
Việt Nam đã sử dụng lý do can thiệp nhân đạo, nó sẽ thuyết phục hơn luận điểm
hai cuộc chiến.
Mặt khác, trong bối
cảnh Chiến tranh Lạnh, khi phương Tây xem Việt Nam là quân cờ của Liên Xô, có
thể mọi tranh luận pháp luật thực ra chỉ là thứ yếu. Dù Việt Nam có nói gì đi
nữa, hành động của Việt Nam khi ấy vẫn sẽ bị đặt trong bối cảnh tranh đấu của
hai phe cộng sản và tư bản ở Đông Nam Á.
Ngày 24/12/1979, Liên
Xô kéo quân vào Afghanistan, lấy lý do thực thi Hiệp định hữu nghị song phương
ký năm 1978.
Ba ngày sau, Babrak
Karmal được Liên Xô đưa lên làm lãnh đạo đất nước.
Đến tháng 2/1980,
Đại hội đồng LHQ thông qua nghị quyết “lên án” sự can thiệp của Liên Xô, đòi
rút quân khỏi Afghanistan.
Tháng 10/1983,
2.000 thủy quân lục chiến Mỹ tiến đánh hòn đảo Grenada, lật đổ chính quyền theo
chủ nghĩa Marx, thay bằng một chính phủ tạm quyền.
Tháng 11 năm đó,
Đại hội đồng LHQ thông qua nghị quyết nói hành động của Mỹ “vi phạm trắng trợn
luật quốc tế”.
Một ví dụ tương tự
mà khác biệt cùng năm 1979. Tanzania kéo quân vào Uganda lật đổ chế độ độc tài,
vi phạm nhân quyền của Idi Amin tháng 4/1979.
Giống như trường
hợp Việt Nam, biến cố này vi phạm nguyên tắc chủ quyền và phi can thiệp.
Tuy vậy, các nước
phương Tây hoan nghênh kết quả ở Uganda, và ngầm chấp nhận phương pháp vũ lực.
Có thể vì ở Uganda
khi đó, chả có lợi ích chiến lược nào.
Nguồn: BBC