Nguyễn Quang Dy
Từ đầu năm 2020, Việt Nam là Chủ tịch
ASEAN và Ủy viên không thường trực Hội Đồng Bảo an LHQ. Đó là tin mừng, nhưng
cũng là thách thức. Ngay đầu năm mới đã có những chỉ dấu bất ổn. Trong nước,
câu chuyện Đồng Tâm từ đối thoại nay thành đối đầu bạo lực, làm dư luận bất
bình về tình trạng nhân quyền ở Việt Nam. Tại Biển Đông, Trung Quốc lại cho tàu
hải cảnh đến phía Nam Bãi Tư Chính quấy rối và bắt nạt Việt Nam, sau khi đã
quấy rối và bắt nạt Indoneisa tại vùng biển Natuna. Trong khi Mỹ-Trung dự kiến
ký thỏa thuận thương mại giai đoạn một vào giữa tháng giêng, xung đột Mỹ-Iran
xô đẩy Trung Đông vào một cuộc khủng hoảng mới, có thể tác động xấu khó lường
đến diễn biến tại Biển Đông và Đông Á.
Câu chuyện Đồng Tâm
Theo dương lịch, Việt Nam đã bước sang
năm mới (2020), nhưng theo âm lịch, còn gần hai tuần nữa mới hết năm Kỷ Hợi
(2019). Đây là thời điểm gối đầu giữa năm cũ và năm mới, mà theo truyền thống
người Việt thường nghỉ Tết để đón năm mới. Ngay trong chiến tranh Việt Nam, hai
phe thường hưu chiến vào dịp Tết để đón năm mới. Sự kiện Tết Offenssive (1968)
là một ngoại lệ khi Hà Nội đã quyết định bất ngờ tổng tấn công chiến lược.
Nhưng Đồng Tâm không phải là “Tết
Offensive”, khi hàng ngàn cảnh sát cơ động tấn công vào rạng sáng 9/1/2020. Đó
không phải là cuộc chiến sống còn giữa hai phe đối kháng, mà chỉ là tranh chấp
ruộng đất (dân sự) đã bị hình sự hóa một cách cực đoan thành xung đột bạo lực
giữa chính quyền và nhóm lợi ích thân hữu với người dân bị mất đất. Đồng Tâm
cũng như Tiên Lãng, Dương Nội, Thủ Thiêm, khởi đầu bằng sự kiện Thái Bình
(1997).
Khi được báo cáo về uẩn khúc tại Thái
Bình, ông Đỗ Mười (cựu Tổng Bí Thư) lúc đó đã thốt lên “hóa ra ta đánh ta”.
Chính quyền sau đó có “sửa sai” tại Thái Bình, và hy vọng đang tìm cách “sửa
sai” tại Thủ Thiêm. Đã có lúc chính quyền chọn đối thoại với Đồng Tâm (4/2017)
khi ông Nguyễn Đức Chung (Chủ tịch Hà Nội) cùng ông Dương Trung Quốc và Lưu
Bình Những (đại biểu Quốc Hội) về Đồng Tâm hòa giải với dân để tránh đổ máu.
Nhưng đáng tiếc là sau đó chính quyền
chỉ muốn dùng đối thoại như kế hoãn binh, để “một bước lùi, hai bước tiến”, chứ
không thực sự muốn tìm giải pháp ôn hòa để tháo gỡ bế tắc, mà quyết dùng bạo
lực để trấn áp. Cách xử lý khủng hoảng Đồng Tâm cực đoan hơn là “Ba Đặc khu” và
“Đường Cao tốc Bắc-Nam”, không phản ánh xu thế đối thoại, làm dư luận bất bình.
Trong bối cảnh chuẩn bị Đại hội Đảng XIII, có người nghĩ đến “thuyết âm mưu”
khi các phe phái tranh giành quyền lực có thể hy sinh Đồng Tâm như thí tốt.
Câu chuyện Đồng Tâm lẽ ra có thể giải
quyết ôn hòa, nhưng nay đã biến thành xung đột đổ máu vào đúng lúc người Việt
cần đồng thuận dân tộc để đối phó với ngoại xâm và kiến tạo lại đất nước. Trước
những thách thức trong một thế giới bất định, Biển Đông đã biến thành một thùng
thuốc súng khó lường, vì tranh giành quyền lực Trung-Mỹ và các đồng minh hay
đối tác. Trong khi ASEAN bị phân hóa bởi Trung Quốc, Việt Nam muốn phát huy vai
trò Chủ tịch ASEAN thì phải giữ được chủ quyền quốc gia và lấy đồng thuận dân
tộc làm gốc.
Câu chuyện Biển Đông
Theo giới phân tích, đối đầu tại Bãi Tư
Chính (trong 4 tháng 2019) là một thách thức đối với Việt Nam và một tình thế
mà Việt Nam hoàn toàn bị động, phải đối phó một cách khó khăn và đơn độc. Năm
2020, chắc Trung Quốc sẽ tiếp tục gây sức ép với mức độ còn tùy thuộc vào cách
phản ứng của Việt Nam. Theo quy luật “mềm nắn rắn buông”, nếu Việt Nam càng
nhân nhượng thì Trung Quốc càng lấn tới. Việt Nam cần ứng xử cứng rắn hơn với
Trung Quốc, và liên kết chặt chẽ hơn với Malaysia, Indonesia, Philippines, như
một bó đũa.
Theo Đại sử ký Biển Đông và Ryan
Martinson (Naval War College), từ 7-11/1/2020, có 4-5 tàu hải cảnh Trung Quốc
xâm phạm vùng đặc quyền kinh tế Việt Nam, phía Nam bãi Tư Chính. Ngày 10/1/2020,
các tàu này chỉ cách Côn Đảo 169 hải lý. Không loại trừ đây là “tiền trạm” để
Trung Quốc triển khai tàu khảo sát và dàn khoan. Tàu chấp pháp Việt Nam đã ra
ngăn cản, nhưng chưa đủ sức buộc tàu Trung Quốc phải ra vùng biển quốc tế. Tuy
người phát ngôn BNG đã xác nhận và Ngoại trưởng Việt Nam đề nghị Tổng Thư ký
LHQ “tiếp tục quan tâm đến tình hình tại Biển Đông”, nhưng Việt Nam chưa gửi
công hàm phản đối.
Trong khi đó, Indonesia đã phản ứng
quyết liệt để chứng tỏ quyết tâm bảo vệ chủ quyền quốc gia khi các tàu hải cảnh
và tàu cá Trung Quốc xâm nhập vùng biển Natuna. Ngày 30/12/2019, Bộ Ngoại Giao
Indonesia đã mời đại sứ Trung Quốc lên Bộ Ngoại Giao để tiếp nhận sự phản đối
chính thức việc các tàu cá Trung Quốc (tổng số khoảng 30 chiếc) được các tàu hải
cảnh hộ tống đã xâm nhập và đánh cá trong vùng biển Natuna của Indonesia.
Ngày 08/01/2020, Tổng thống Joko Widodo
đã đích thân tới thăm Natura. Đây là chuyến thị sát thứ 4 của Tổng thống Widodo
đến Natuna. Trước đó (6-7/1/2020), Indonesia đã triển khai thêm 4 chiến hạm
(nâng tổng số lên 8 chiếc) và 4 máy bay F-16 đến Natuna để tuần tra bảo vệ chủ
quyền. Trước phản ứng quyết liệt của Indonesia, Bộ Ngoại Giao Trung Quốc đã
thanh minh “không hề có tranh chấp chủ quyền lãnh thổ giữa Trung Quốc và
Indonesia”. Sau 8/1/2020, hầu hết các tàu Trung Quốc đã rút khỏi vùng biển
Natuna, nhưng lại tăng cường hoạt động tại vùng biển chồng lấn giữa Việt Nam và
Indonesia, gần Bãi Tư Chính. Trung Quốc muốn phân hóa các nước ASEAN như tách
bó đũa để dễ thao túng và bẻ từng chiếc một.
Sự kiện đối đầu Trung-Việt tại Bãi Tư
Chính năm 2019 cho thấy Trung Quốc không ngần ngại sử dụng vũ lực để bắt nạt
các nước khu vực. Trong bối cảnh chiến tranh thương mại và cạnh tranh chiến
lược Mỹ-Trung, chia rẽ trong nội bộ ASEAN do Trung Quốc phân hóa là một thách
thức khiến Việt Nam khó làm được gì nhiều trong năm 2020 (với vai trò Chủ tịch
ASEAN). Trước mắt, Việt Nam phải điều phối để củng cố sự đồng thuận của các
nước ASEAN trước lời mời của Tổng thống Donald Trump để lãnh đạo các nước ASEAN
tham gia Hội nghị Thượng đỉnh Đặc biệt Mỹ-ASEAN tại Washington, vào đầu năm
2020.
Câu chuyện Trung Đông
Ngày 3/1/2020, Mỹ đã dùng máy bay không
người lái (drones) tấn công và giết được tướng Qasem Soleimani, một người hùng
của Iran. Có thể tướng Soleimani đã chủ quan khi đến thăm một căn cứ ở Iraq và
không ngờ Mỹ ra tay giết mình. Đó là cái chết bất ngờ mà hệ quả của nó không
chỉ là tính mạng của tướng Soleimani, mà còn làm khủng hoảng Trung Đông gia
tăng như “giọt nước tràn ly”. Cuộc khủng hoảng này có ba khía cạnh chính.
Một là quan hệ Mỹ-Iran trở nên căng
thẳng từ khi Mỹ rút khỏi thỏa thuận hạt nhân (8/5/2019) mà chính quyền Obama đã
đàm phán và ký với Iran (2015). Nhưng vụ giết tướng Soleimani buộc Iran phải
trả đũa, ít nhất để giữ thể diện. Theo CNN, sáng 8/1/2020, Iran đã phóng 15 quả
tên lửa vào 2 căn cứ quân sự tại Iraq có quân Mỹ đồn trú, nhưng không gây ra
thương vong đáng kể. Đó là phản ứng có giới hạn vì Mỹ và Iran không muốn chiến
tranh.
Hai là quan hệ Mỹ-Iraq trở nên căng
thẳng vì Mỹ tấn công giết tướng Soleimani đã xâm phạm nghiêm trọng chủ quyền
Iraq, làm Bagdad lo ngại bị kẹt vào cuộc đối đầu Mỹ-Iran. Theo thủ tướng Iraq
Adel Abdul Mahdi, cuộc tấn công bằng máy bay không người lái của Mỹ là “sự vi
phạm trắng trợn chủ quyền Iraq và một cuộc tấn công trực diện vào nhân phẩm
quốc gia”. Thay vì rút quân, nay Mỹ lại phải điều thêm 3.000 quân tới Trung
Đông.
Ba là quan hệ Mỹ-Trung và Mỹ-Nga sẽ càng
phức tạp hơn. Trong khi Iran chỉ là một cường quốc khu vực chứ không phải là
đối thủ của Mỹ, Trung Quốc và Nga mới là đối thủ thực sự của Mỹ. Nếu Mỹ muốn
“xoay trục” sang Châu Á (dưới thời Obama), hay triển khai tầm nhìn Indo-Pacific
(dưới thời Trump) thì phải rút quân khỏi Trung Đông. Nhưng trong bối cảnh xung
đột Mỹ-Iran hiện nay, Mỹ có thể tiếp tục bị sa lầy tại Trung Đông (như một cái
bẫy) trong khi phải đối phó với Trung Quốc tại Biển Đông (như một cái bẫy kép).
Theo Foreign Affairs (January 3, 2020),
bằng cách ám sát một trong những người có quyền lực và quan trọng nhất của
Iran, Mỹ đã chọn một nước cờ thế nguy hiểm. Gần đây, các sự kiện cho thấy rủi
ro vì tính toán nhầm rất nguy hiểm. Iran không phải là Bắc Triều Tiên và Trung
Đông không giống Đông Bắc Á. Iran có thể tiếp tục làm giàu uranium đến mức
19,75%, để họ có thể chế tạo vũ khí hạt nhân. Họ có thể đi một nước cờ nguy
hiểm nữa là bỏ Hiệp ước Không Phổ biến Vũ khí Hạt nhân (NPT) và trục xuất các
thanh sát viên quốc tế.
***
Nhưng đáng chú ý là xung đột Mỹ-Iran tại
Trung Đông diễn ra đúng lúc Mỹ-Trung đang chốt đàm phán để thỏa thuận thương
mại giai đoạn một. Điều đó có mấy hàm ý: Một là Trung Quốc sẽ bị ràng buộc bởi
thỏa thuận thương mại với Mỹ, nên khó có thể tự do hành động tại Trung Đông,
như giúp Iran chống lại Mỹ. Hai là nếu Mỹ bị sa lầy tại Trung Đông thì sẽ khó
xoay trục sang Châu Á để ngăn chặn Trung Quốc tại Biển Đông và thực hiện tầm
nhìn Indo-Pacific. Nếu điều đó thành hiện thực sẽ là kịch bản rất xấu cho Việt
Nam. Trong bối cảnh đó, sự kiện Đồng Tâm chỉ có lợi cho Trung Quốc, khi Việt
Nam tự bắn vào chân mình.
NQD. 12/01/2020
Nguồn: Viet-studies