Một kênh khô hạn tại tỉnh Sóc Trăng.
Ảnh chụp ngày 08/03/2016.STR / AFP
Sau một thời gian dài bị hạn hán và nhiễm mặn nghiêm trọng, khu vực Đồng BằngSông Cửu Long từ đầu tháng 04/2016 đã bắt đầu thở phào được một chút nhờ nước từ thượng nguồn đổ về, trái hẳn với tình trạng khá thê thảm kéo dài từ trước Tết Âm Lịch. Có câu hỏi đặt ra là phải chăng các con đập khổng lồ của Trung Quốc trên thượng nguồn đã giữ nước của dòng Mekong khiến Việt Nam ở cuối nguồn bị hạn hán và nhiễm mặn ;
Chỉ cần nêu lên một con số là đủ thấy tính chất gay gắt của trận hạn hán và ngập mặn lần này ở miền Nam Việt Nam : Theo báo chí trong nước, tính đến giữa tháng Ba, toàn bộ 13/13 tỉnh thành khu vực Đồng Bằng Sông Cửu Long đã bị nước mặn xâm nhập ; trong đó có nhiều tỉnh bị mặn rất nặng nề như Bến Tre, Cà Mau, Kiên Giang…
Trong một cử chỉ có vẻ hết sức hào phóng, ngày 15/03/2016, Trung Quốc đã loan báo sẽ xả nước từ đập thủy điện Cảnh Hồng ở thượng nguồn sông Mekong cho chảy xuống khu vực hạ nguồn để cứu giúp các nước như Việt Nam, Cam Bốt hay Thái Lan đang bị hạn hán nặng nề. Theo dự kiến thì nước xả ra từ đập Cảnh Hồng sẽ xuống về đến miền Nam vào ngày 04/04/2016.
Vấn đề nổi cộm trong vụ Việt Nam bị hạn hán và ngập mặn và được Trung Quốc ra tay "cứu giúp" đã nêu bật nguy cơ Bắc Kinh lợi dụng vị trí quốc gia ở thượng nguồn, dùng sông Mekong để gây sức ép đối với các nước ở hạ nguồn trong đó có Việt Nam.
Công cụ giúp Bắc Kinh gây sức ép chính là các đập thủy điện khổng lồ mà họ đã xây dựng ở thượng nguồn, vừa mang lại nguồn năng lượng mà Trung Quốc cần đến, vừa là phương tiện để Bắc Kinh chi phối lưu lượng nước đổ xuống phía hạ nguồn Đông Nam Á, nơi có khoảng 60 triệu con người mà sinh kế dựa vào dòng sông.
"Hạn hán là do hiện tượng khí hậu El Niño"
Câu hỏi đặt ra là phải chăng là miền Nam Việt Nam bị hạn hán là do đập nước Trung Quốc trên thượng nguồn làm nước chảy xuống hạ nguồn ít đi ; Ngoài tác hại trông thấy đó còn ảnh hưởng tiêu cực nào khác ; Việt Nam hay các nước chịu tác hại làm được gì để hóa giải ngón đòn lợi dụng sông Mekong của Trung Quốc ;
Để tìm hiểu thêm về vấn đề này RFI đã đặt câu hỏi cho chuyên gia môi trường Nguyễn Đức Hiệp tại Úc. Là người đã theo dõi vấn đề sông Mekong trong nhiều năm trời, chuyên gia Nguyễn Đức Hiệp đã phản bác ngay lập luận cho rằng đập Trung Quốc là nguyên do chính gây hạn hán hiện nay ở Việt Nam.
Đối với anh Hiệp, nguyên nhân gây ra hạn hán và nhiễm mặn trên bình diện rộng tại Đồng Bằng Sông Cửu Long trong thời gian qua là chính là hiện tượng khí hậu El Niño.
Nguyễn Đức Hiệp : Việc Trung Quốc xây đập đã xảy ra từ bao lâu nay rồi, và bây giờ họ vấn xây những con đập mới. Nhưng hạn hán tại Đông Nam Á không phải là do những cái đập trên thượng nguồn đó, mà là do hiện tượng El Niño, đang trong thời kỳ cuối ở Thái Bình Dương, cho nên ảnh hưởng chủ yếu đến miền Nam Việt Nam, và mấy nước như Cam Bốt, Thái Lan và Lào...
Tuy nhiên, những con đập đó cũng ảnh hưởng trên vấn đề điều hòa nước trên dòng sông Cửu Long : Mực nước tăng lên bất thường do việc xả nước từ đập xuống tùy thuộc vào nhu cầu năng lượng của Trung Quốc.
Trung Quốc phải xả nước để sản xuất điện cho nhu cầu của họ. Họ lên tiếng nói rằng đây là một hình thức giúp đỡ các nước hạ nguồn, nhưng thực ra không đúng như vậy : Việc họ làm có lợi cho họ !
Nước Trung Quốc xả ra thực sự không giúp được bao nhiêu, tại vì lưu lượng nước từ sông Lan Thương (tên đặt cho sông Mekong ở thượng nguồn) ở Trung Quốc cao nhất chỉ bằng 20% toàn lưu lượng của sông Cửu Long thôi.
Nước sông Mekong bị các quốc gia phía trên hút bớt.
Một nguyên do khác, quan trọng không kém, là tình trạng nước sông Cửu Long bị Trung Quốc, Lào và nhất là Thái Lan sử dụng.
Nguyễn Đức Hiệp : Nguyên do chủ yếu của hạn hán như đã nói là vì hiện tượng khí hậu. Còn vấn đề nhiễm mặn một phần là do lưu lượng nước ở sông Cửu Long bây giờ ít quá, làm cho nhiễm mặn lan vào Đồng Bằng Sông Cửu Long rất nhiều, và đó là một vấn đề về sử dụng nước.
Tất cả các nước đang bị hạn hán, nhất là Thái Lan, đã dùng rất nhiều nước từ các phụ lưu của sông Cửu Long, chuyển vào các tỉnh miền Đông Bắc Thái Lan như Nong Khai. Và trước đây, cách nay cả chục năm rồi, họ cũng đã có ý định chuyển nước từ phụ lưu sông Cửu Long đoạn chảy qua nước Thái Lan, đưa xuống lưu vực sông Chao Praya, tức là phía Bangkok, nơi dùng rất nhiều nước. Thế nên, khi hạn hán xẩy ra, Thái Lan đã có những hệ thống chuyển nước, cho nên vùng đông bắc Thái Lan không bị hạn hán nặng lắm.
Ở Lào cũng vậy, họ dùng nước sông Mekong lúc này khá nhiều. Ở Cam Bốt cũng thế. Do việc nước sông Cửu Long càng ngày càng bị nhiều quốc gia sử dụng, lưu lượng nước chảy ngày càng yếu đi, làm cho nhiễm mặn xẩy ra khắp nơi ở Đồng Bằng Sông Cửu Long.
Tóm lại, có hai yếu tố chính. Thứ nhất là hiện tượng khí hậu El Niño trong thời kỳ cuối, đang mạnh (và cũng sắp hết rồi), và thứ hai là các nước bị hạn hán đã dùng quá nhiều nước và đã thiết lập cơ sở hạ tầng từ lâu rồi, nhất là Thái Lan, cho nên lúc này, họ chuyển nhanh nước từ phụ lưu sông Cửu Long, làm cho nước vào dòng chính rất ít.
Tuy nhiên, theo anh Nguyễn Đức Hiệp, dù không tác động nhiều đến vấn đề lưu lượng nước sông Mekong, các con đập của Trung Quốc có tác hại rất lớn trong việc làm mất đi lượng phù sa lớn, thủy sản, đồng thời gây ra tình trạng sói mòn đất.
Cần có cơ chế ASEAN chuyên trách hồ sơ Mekong
Để đối phó với tình trạng này, Việt Nam cần thúc đẩy một giải pháp khu vực, mang vấn đề này ra ASEAN để lập ra Ủy Ban về sử dụng nước sông Mekong, theo mô hình trước đây trong ASEAN về Ủy Ban hợp tác chống cháy rừng và khói mù xuyên biên giới giữa 4 thành viên Malaysia, Singapore, Indonesia và Thái Lan.
Nguyễn Đức Hiệp : Bây giờ, muốn giải quyết vấn đề thì phải huy động toàn lưu vực, không thể giải quyết từng khúc nhỏ được, mà phải là toàn thể các nước trong khu vực ngồi lại với nhau, giải quyết vấn đề dùng nước hữu hiệu hơn, và phải để ý đến các tác hại đối với phía hạ lưu, nhất là Việt Nam, và một phần của Cam Bốt.
Có hai cơ chế có thể làm việc này. Một là Ủy Hội Sông Mekong MRC, một cơ chế mà theo kinh nghiệm trong những năm vừa qua không giải quyết được gì nhiều, không thể làm việc hữu hiệu.
Cơ chế thứ hai là trong ASEAN. Các nước trong khối có thể lập ra một ủy ban chuyên về nước dùng ở lưu vực sông Cửu Long. Vì đây là vấn đề liên quan đến nhiều nước nên cần phải có một cơ chế chung, phải có một ủy ban phụ trách chung trong ASEAN.
Một tiền lệ là cách nay hơn chục năm, năm 1997, khi xảy ra cháy rừng ở Sumatra (Indonesia) rất nhiều, ảnh hưởng đến nhiều nước như Singapore, Malaysia và Thái Lan, ASEAN đã có cơ chế là các nước đó họp lại, lập ra một ủy ban trong ASEAN để giải quyết vấn đề ô nhiễm xuyên quốc gia.
Vấn đề nước sông Mekong cũng tương tự, có thể dùng ngoại giao, và một phần là kinh tế, nhất là nhân các cuộc họp thượng đỉnh ASEAN, nêu lên vấn đề để kêu gọi giải quyết chung.
Thái Lan chẳng hạn, là quốc gia hút nước rất nhiều, nên có thể bàn luận với họ một cách làm hiệu quả hơn, vẫn có thể là giải quyết vấn đề nước cho họ, nhưng mà họ cũng phải để lại một chút nước cho dòng sông Cửu Long, phải có một lưu lượng nước tối thiểu cho dòng sông Cửu Long, để chảy xuống Việt Nam sao cho tình trạng ngập mặn ở Đồng Bằng Sông Cửu Long không được quá một mực độ nào đó.
Đó là những vấn đề có thể giải quyết chung với nhau. Lào bây giờ đã mở một số đập nước ở phụ lưu để có thể giúp Việt Nam ở phía hạ lưu, nhưng nói chung, ngập mặn đã xẩy ra và hiện giờ, nhưng giải pháp cũng có thể gọi là hơi trễ một chút, thậm chí quá trễ.
Vấn đề này là một kinh nghiệm, về sau, nếu có hạn hán, thì trong ASEAN phải có một cơ chế để giải quyết đồng bộ với nhau. Đấy là giải pháp mà tôi cho là thích hợp nhất.
Theo anh Nguyễn Đức Hiệp, sự kiện Trung Quốc mới đây cho thành lập khối Hợp Tác Mekong - Lan Thương, một cơ chế hợp tác giữa toàn bộ 6 nước cùng sử dụng sông Mekong, có thể là một phương tiện tốt để buộc Trung Quốc quan tâm nhiều hơn đến lợi ích của các nước ở hạ nguồn sông Mekong.
Trọng Nghĩa
Nguồn : RFI, 04/04/2016
*********************
Việt Nam : Khủng hoảng nước do hạn hán (RFI, 04/04/2016)
Một con kênh tại huyện Long Phú, tỉnh Sóc Trăng, Châu thổ sông Mekong cạn khô nước từ cả tháng qua (Ảnh chụp ngày 08/03/2016 ). AFP
Theo thẩm định của Liên Hiệp Quốc, miền nam và miền trung Việt Nam đang gặp khủng hoảng nước ngày càng trầm trọng do ảnh hưởng của nạn hạn hán.
Trang mạng Channel NewsAsia hôm nay 04/04/2016, cho biết là theo một báo cáo của Liên Hiệp Quốc, nạn hạn hán kỷ lục tại miền trung và miền nam Việt Nam hiện nay đang ảnh hưởng đến nguồn cung cấp nước và kế sinh nhai của gần 1,8 triệu người dân. Hiện giờ, 12 trong số 63 tỉnh thành của Việt Nam hiện đã được tuyên bố đặt trong tình trạng khẩn cấp do hạn hán.
Theo dự báo của Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Việt Nam, hạn hán sẽ lên đến đỉnh điểm vào tháng 4 và kéo dài qua tháng 5, có nghĩa là mùa mưa năm nay sẽ đến trễ. Điều phối viên thuờng trú của Liên Hiệp Quốc tại Việt Nam, Pratibha Mehta nhắc lại rằng "hạn hán là một thiên tai tiến triển chậm, cho nên gây ra khủng hoảng khó nhìn thấy hơn và dễ quên hơn là bão hay động đất, nhưng đó cũng là một khủng hoảng trầm trọng".
Theo các chuyên gia, hạn hán năm nay là do tác động của biến đổi khí hậu, đặc biệt là do hiện tượng El Niño đang ảnh hưởng đến toàn bộ vùng Đông Nam Á. Đập thủy điện của Trung Quốc trên thượng nguồn sông cũng bị xem là góp phần gây ra ra hiện tượng ngập mặn, làm trầm trọng hơn nạn hạn hán ở vùng đồng bằng sông Cửu Long. Bên cạnh đó còn có tác động của nạn phá rừng và tập quán thâm canh của nông dân các vùng này. Một báo cáo chính thức năm 2015 cho thấy là trong vòng 7 năm, vùng Tây Nguyên đã bị mất 14% diện tích rừng, tức là mất hơn 50 ngàn hectare/năm.
Theo Channel NewsAsia, chính phủ Hà Nội đã dự trù một ngân sách 23 triệu đồng cho kế hoạch khẩn cấp đối phó với hạn hán, đào thêm giếng nước, vận chuyển nước và gạo cho các vùng bị thiên tai. Nhưng chiến lược dài hạn của Việt Nam nhằm giải quyết những nguyên nhân căn bản của nạn hạn hán thì chưa được rõ. Chính phủ Việt Nam đã đầu tư cho việc trồng rừng và bảo vệ ở Tây Nguyên trong những năm gần đây, nhưng các chuyên gia cho rằng những hành động đó vẫn chưa đủ để chống hạn hán.
Trước mắt, tác động của hạn hán đã bắt đầu được thể hiện qua các số liệu về tăng trưởng. Bộ trưởng Kế hoạch và Đầu tư Bùi Quang Vinh đã cảnh báo là tác hại lên sản lượng nông nghiệp có thể làm tăng trưởng kinh tế của Việt Nam năm 2016 xuống còn 5,54%, thấp hơn chỉ tiêu 6,7% được đề ra.
Thanh Phương