Vũ Viết Tuân
Cách đây vài năm, họa sĩ Thành Chương vẽ bìa cho một tờ báo xuân ở Hà Nội,
là bức tranh cô gái ngậm bông hoa, bay trong gió. Nhưng ngay khi phát hành, một
quan chức văn hóa yêu cầu thu hồi toàn bộ số báo ấy, với lý do thành phố đang
thực hiện nếp sống văn minh, tại sao lại đưa cô gái đầu tóc bù xù lên báo như
vậy? Hơn nữa, cô gái ngậm hoa thế khác gì ngậm cỏ, ý nói đất nước khó khăn,
nghèo đói, nên phải ăn cỏ à?
Khi ông kể lại câu chuyện đó ở một hội thảo cuối năm 2017, nhiều người ngỡ
ngàng: Những tưởng đó là câu chuyện đã qua của mấy chục năm về trước. Nhưng
nghệ thuật đương đại Việt Nam vẫn còn nhiều câu chuyện bi hài như thế.
Việt Nam đặt mục tiêu đến năm 2030 doanh thu các ngành công nghiệp văn hoá
đóng góp 7% GDP. Việt Nam đặt ra nhiều chủ trương đi kèm với sự phát triển cái
gọi là “sáng tạo”. Có nhiều lĩnh vực kinh tế mũi nhọn khác gắn liền với nỗ lực
sáng tạo trong văn hóa, mang những sứ mệnh tỷ đô, đơn cử như du lịch. Và chính
quyền, trong các diễn biến gần đây, luôn tỏ ra hào phóng trong ngân sách với sự
nghiệp “thúc đẩy đời sống văn hóa”.
Nhưng nhiều dấu hiệu cho thấy những nguyên tắc căn bản nhất của hoạt động
sáng tạo không được tôn trọng, cho dù chúng ta đã bước vào thế kỷ 21 được gần 2
thập niên.
Tháng 4/2017, bỗng dưng Cục Nghệ thuật biểu diễn ra quyết định tạm thời
dừng lưu hành 5 ca khúc sáng tác trước năm 1975 dù đã được cấp phép trước đó gồm:
Cánh thiệp đầu xuân (Lê Dinh – Minh Kỳ), Rừng xưa (Lam Phương), Chuyện buồn
ngày xuân (Lam Phương), Đừng gọi anh bằng chú (Diên An), Con đường xưa em đi
(Châu Kỳ – Hồ Đình Phương).
Lý do được đưa ra bởi hội đồng nghệ thuật do Cục thành lập đã thẩm định và
xác định 5 bài hát này dù được cấp phép trước đó nhưng có lời không đúng với
bản gốc, không đúng tên tác giả, vi phạm Luật Sở hữu trí tuệ, nên phải tạm dừng
lưu hành để xác minh cho chuẩn.
Khi đó, tôi chất vấn lãnh đạo đơn vị này, lời bài hát hay tên tác giả đúng
- sai phải do các bên liên quan tự giải quyết với nhau chứ? Nhưng câu trả lời
nhận được đều vòng vo, không rõ ràng. Vị lãnh đạo này chỉ khẳng định sau khi
xác định đúng lời bài hát gốc và đúng tác giả thì mới cấp phép lưu hành trở
lại, dù bản thân ông chưa biết khi nào đối chiếu xong. Một quan chức khác thì
đặt câu hỏi ngược lại với tôi: “Chiến trường anh bước đi là chiến trường nào?”.
Không bằng lòng với lời giải thích ấy, tôi cố gắng tìm liên hệ của gia đình
các nhạc sĩ. Một tối đã khuya, tôi liên hệ được với bà Kha Thị Đàng, vợ cố nhạc
sĩ Châu Kỳ. Bà tâm sự, đã có lúc hai vợ chồng bà bàn nhau, nếu nhà nước còn
“mặc cảm” với hai câu “Chiến trường anh bước đi" và “Nơi đây phiên gác
canh dài” thì sẽ sửa thành "Lối mòn anh bước đi" và "Nơi đây thao
thức canh dài". Bà thanh minh, ngày đó tác giả Hồ Đình Phương viết lời như
vậy để ăn khách thôi, chứ có chính trị gì đâu.
“Đất nước đã thống nhất hơn 40 năm nay rồi, sao còn nỡ bắt bẻ câu chữ làm
tổn thương nhau làm gì?”. Tiếng thở dài của người phụ nữ đã ngoài 80 tuổi ấy ám
ảnh tôi nhiều ngày.
Hơn một tháng sau, trước sự phẫn nộ của dư luận và báo chí,
Cục Nghệ thuật biểu diễn trả tự do cho 5 bài hát và họp đến nửa đêm kiểm điểm
các cá nhân liên quan.
Tùy tiện kiểm duyệt và cấm đoán không chỉ xảy ra ở lĩnh vực âm nhạc. Nhiều
họa sĩ Việt Nam phải nếm đủ đắng cay, nhọc nhằn trên hành trình mang đứa con
tinh thần đến với công chúng.
Mỗi lần nhắc đến chuyện đi xin cấp phép tranh, họa sĩ Hứa Thanh Bình lại
bực bội đến mức nổi nóng. Ông kể, khi làm triển lãm mang tên "Về nhà đi
thôi" thì có người gọi điện nói sửa đi vì “nhạy cảm”. Ông phải sửa thành
"Về nhà".
Hoặc khi ông vẽ bức tranh công nhân ngồi trên ghế. Sau thấy không đẹp, ông
xoá chiếc ghế đi. Vậy mà khi mang triển lãm, tranh của ông bị loại vì ban tổ chức
căn vặn sao công nhân lại ngồi không có ghế?
Chung số phận ấy, những nghệ sĩ nhiếp ảnh khỏa thân cũng đầy nhọc nhằn và
nước mắt mỗi lần có ý định triển lãm.
Nghệ sĩ Thái Phiên từng năm lần, bảy lượt
gõ cửa khắp nơi xin cấp phép triển lãm ảnh khỏa thân. Năm 2007, lần đầu tiên
ông xin được giấy phép triển lãm tại Hà Nội, thì không thể tìm được địa điểm.
Một người bạn trong cơ quan chức trách thấy ông khổ sở quá, nên đành nói thật
ông đừng cố tìm, bởi “Có lệnh từ trên xuống các nơi không được phép cho mày thuê
triển lãm”.
Một năm sau, ông trình lại bộ ảnh cũ thì bị từ chối thẳng thừng bởi: “Cầu
Cần Thơ vừa mới sập, nạn cúm gà đang hoành hành, kinh tế đang bất ổn, vật giá
leo thang... nên không thể triển lãm vào lúc nhạy cảm này!”.
Nghệ sĩ Lê Quang Châu vì quá bất bình khi không xin được giấy phép triển
lãm, đã liều trưng bày ở một studio của người bạn. Nhưng chưa đầy một ngày thì
bị tịch thu. Từ đó đến khi qua đời, ông quyết không xin xỏ gì nữa.
Trên hành trình làm báo, tôi còn được biết nhiều câu chuyện dở khóc dở cười
khác mà các nghệ sĩ Việt Nam phải chịu đựng. Sự kiểm duyệt tuỳ tiện, vô lý của
quan chức văn hoá như sợi dây thòng lọng lơ lửng trên cổ nghệ sĩ. Sợi dây ấy có
thể thít chặt làm nghẹt thở bất kỳ ai. Đến nỗi, nhiều người than rằng, mỗi khi
“mang nặng đẻ đau” đứa con tinh thần, lại nơm nớp lo không biết có vượt được ải
kiểm duyệt đến với công chúng.
Lại nói chuyện cô gái Hà Nội và hoa. Trên phố bích họa Phùng Hưng bây giờ
có tác phẩm Phố nhuộm màu hoa vẽ những phụ nữ tất tả cùng gánh hàng hoa trên phố.
Một vị quan chức văn hoá đã yêu cầu phải sửa lại thành những cô gái mặc áo dài
ở làng hoa Ngọc Hà. Lý do bởi có thành viên hội đồng nghệ thuật đặt nghi vấn,
phải chăng những người gánh hoa trong tranh bị công an đuổi nên mới chạy tán
loạn như thế!
Vũ Viết Tuân