Nguồn: Kelly
Hammond, Rian Thum & Jeffrey Wasserstrom, “China’s
Bad Old Days Are Back“, Foreign
Affairs, 30/10/2018.
Biên dịch: Huỳnh
Hoa
Nhiều chuyện đáng lo đã xảy ra ở Trung Quốc gần đây.
Hàng trăm ngàn người Duy Ngô Nhĩ (Uighurs) theo Hồi giáo đã bị đưa vào các trại
cải tạo kiểu Orwellian[1] tại
tỉnh Tân Cương (Xinjiang) ở phía tây. Một đảng chính trị ở Hong Kong bị đặt ra
ngoài vòng pháp luật bất chấp quy chế đặc biệt và lịch sử tự do ngôn luận của
thành phố. Các giáo viên ở một thành phố cảng miền nam bị yêu cầu phải nộp lại
hộ chiếu để [chính quyền] có thể theo dõi kỹ hơn mọi cuộc đi lại của họ. Một
nhà bất đồng chính kiến bị đau ốm, người được giải Nobel Hòa bình, ông Lưu Hiểu
Ba (Liu Xiaobo), bị ngăn không cho ra nước ngoài chữa bệnh. Trong khi về thăm
quê ở Trung Quốc, người lãnh đạo tổ chức chống tội phạm quốc tế, Interpol, bỗng
biến mất rồi tái xuất hiện trong sự giam cầm của chính phủ và đối mặt với các
cáo buộc tham nhũng. Danh sách các sự việc như thế còn kéo dài.
Thông tin về những sự kiện như vậy dần dần lộ ra, mỗi sự
kiện tự nó đều có thể gây sốc, nhưng tất cả đều bị bỏ qua dễ dàng như là những
lớp vỏ bề ngoài không quan trọng của những xu thế tích cực hơn. Tuy nhiên, gộp
chung lại, những dấu chấm được kết nối sẽ thể hiện một bức tranh rõ ràng – và
đáng lo ngại – về con đường của Trung Quốc dưới thời Tập Cận Bình(Xi Jinping). Bất chấp tất cả
những câu chuyện về tiến lên phía trước, đất nước này, ở nhiều phương diện,
đang quay lại với quá khứ, và các quan chức và nhà lãnh đạo của nó đang bộc lộ
một thái độ vô liêm sỉ mới trong hoạt động đàn áp. Bắt nhốt từ năm đến mười
phần trăm số dân của cả một sắc tộc, như chính phủ [Trung Quốc] đã làm ở Tân
Cương là một phương pháp dường như thuộc về thế kỷ trước chứ không phải thế kỷ
này.
Nhưng những biện pháp mạnh tay này không chỉ đảo ngược
những cuộc cải cách và cởi mở ở các thập niên trước. Bắc Kinh còn đang mở rộng
quy mô địa lý của những biện pháp ấy, kéo dài chúng từ các vùng biên giới phía
tây của đất nước sang những vùng có thời tương đối tự do hơn, và sử dụng những
phương pháp hiện đại để phục vụ những tham vọng toàn trị chủ nghĩa cổ lỗ. Tóm
lại, những gì chúng ta đang chứng kiến không phải là sự tiếp tục trạng thái đàn
áp của Trung Quốc mà là sự khởi đầu của một cái gì đó mới mẻ hơn, đáng báo động
hơn.
NHỮNG BIÊN GIỚI MỚI
CỦA SỰ ĐÀN ÁP
Trong lãnh thổ rộng lớn của Tân Cương, sự chống đối
của người bản xứ đối với ách cai trị của Trung Quốc đã có lịch sử lâu dài, cũng
dài như vậy là những nỗ lực của Trung Quốc nhằm đè nén sự chống đối này thông
qua việc kiểm soát hành vi đi lại, phát ngôn và thể hiện văn hóa. Nhưng trong
vòng hai năm qua, nhà cầm quyền đã có những bước đi chưa hề có tiền lệ để đồng
hóa dân tộc Duy Ngô Nhĩ và các sắc tộc thiểu số khác trong vùng theo văn hóa
của người sắc tộc Hán. Nhà nước đã xây dựng một mạng lưới hơn 180 trại “chuyển
hóa thông qua giáo dục”, trong các trại này có đến một triệu người Duy Ngô Nhĩ
và các sắc tộc thiểu số khác bị giam cầm mà không qua bất kỳ hình thức xét xử
nào. Nhà cầm quyền tuyên bố rằng những trung tâm này được dùng để dạy nghề và
huấn luyện về pháp lý. Nhưng những cựu tù nhân từ đó ra đã mô tả một hệ thống
kỷ luật kiểu trại lính và sự lạm dụng lan tràn, nơi tù nhân phải hát những khẩu
hiệu của đảng, phải học Tư tưởng Tập Cận Bình. Trong khi đó, nhà cầm quyền đã
tuyển dụng một số lượng lớn công dân Trung Quốc người gốc Hán đến ở trong nhà
người Duy Ngô Nhĩ, giám sát các gia đình và chọn ra những cá nhân để đưa vào
trại cải tạo. Những hành vi như bỏ hút thuốc lá, không chào các quan chức hoặc
chỉnh đồng hồ theo giờ địa phương, theo như tường trình, đều bị coi là dấu hiệu
của “chủ nghĩa cực đoan” – và là căn cứ cho việc giam giữ không thời hạn. Theo
các quan chức địa phương, mục đích của biện pháp này là nhằm xóa bỏ “những mầm
mống” và “những khối u” đã “bị nhiễm độc những bệnh tật ý thức hệ”.
Nếu như Tập Cận Bình chứng tỏ sự đàn áp của Bắc Kinh
đang gia tăng như thế nào thì Hong Kong lại cho thấy sự đàn áp đó đang trải
rộng ra những vùng đất mới, ngay cả những vùng không có nhiều người sắc tộc
thiểu số. Công dân của đặc khu bán tự trị Hong Kong được hưởng hàng loạt quyền
tự do chính trị và dân sự không hề có ở Trung Quốc lục địa. Ấy vậy mà đảng Quốc
gia Hong Kong (Hong Kong National
Party – HKNP) – một tổ chức nhỏ thành lập năm 2016 thẳng thắn
kêu gọi [Hong Kong] phải được độc lập hoàn toàn khỏi Bắc Kinh, đã bị đặt ra
ngoài vòng pháp luật, trên cơ sở rằng những tín điều của nó bị cho là có tính
chất lật đổ một cách nguy hiểm. Các tổ chức đối lập từ lâu vẫn thường bị dẹp ở
Trung Quốc lục địa, nhưng với Hong Kong, lệnh cấm này là lệnh đầu tiên gây kinh
ngạc trong 21 năm mà đặc khu này độc lập khỏi sự kiểm soát của người Anh. Cuộc
tranh luận cũng làm nổi bật các nỗ lực của quan chức nhằm phỉ báng các nhà lãnh
đạo đảng Quốc gia Hong Kong như là những “người ly khai”, tuy bất bạo động nhưng
chẳng tốt đẹp gì hơn “những kẻ khủng bố”. Ở Tây Tạng(Tibet), các quan chức
Trung Quốc từ lâu đã dùng lối vu vạ này để làm mất uy tín những người ủng hộ
đức Đạt Lai Lạt Ma (Dalai Lama),
còn ở Hong Kong, thứ ngôn ngữ như vậy là chưa hề có tiền lệ.
Trong khi đó, các nhà báo ngoại quốc làm việc ở Bắc
Kinh từ lâu đã biết rằng thị thực (visa) của
họ có thể bị hủy bỏ nếu những bài tường thuật của họ biến thành cái gai trong
mắt nhà cầm quyền. Điều này chưa bao giờ xảy ra ở Hong Kong – cho đến tháng
Mười vừa qua khi biên tập viên châu Á của tờ Thời báo Tài chính (Financial Times – Vương quốc
Anh), ông Victor Mallet, bị hủy visa.
Nhà cầm quyền từ chối giải thích về quyết định hủy visa, nhưng hiển nhiên
là đó là một hành động trả đũa chống lại ông Mallet vì ông đã điều phối một sự
kiện tại Câu lạc bộ Nhà báo nước ngoài cùng với nhà lãnh đạo đảng Quốc gia Hong
Kong vừa bị đặt ra ngoài vòng pháp luật.
Mãi tới gần đây, nhà cầm quyền không áp dụng luật của
Trung Quốc lục địa trên lãnh thổ Hong Kong, nhưng điều này đang thay đổi. Tại
một chốt kiểm tra di dân ở nhà ga West Kowloon tại Hong Kong – nơi một tuyến
đường sắt tốc độ cao sẽ chạy vào lục địa – các nhân viên an ninh của lục địa áp
dụng luật của lục địa.
Bắc Kinh cũng đang xuất khẩu áp lực ra khắp mọi nơi.
Năm 2015, nhà nước bắt đầu cấm các bậc cha mẹ ở Tân Cương đặt tên con cái theo
tên của đạo Hồi. Giờ đây, kiểu cảnh sát văn hóa này đang lan ra tỉnh láng giềng
Ninh Hạ (Ningxia),
một tỉnh mà theo truyền thống được cai trị nhẹ nhàng hơn. Hồi tháng Chín, chính
quyền Ninh Hạ tuyên bố họ sẽ đặt lại tên một dòng sông địa phương để xóa bỏ mọi
sự đề cập tiềm tàng tới quá khứ Hồi giáo. Vì tên cũ của dòng sông, Aiyi, bị nghi là ám chỉ
bà A’isha, phu nhân của nhà tiên tri Muhammad nên bây giờ dòng sông được gọi là
Điền Nông (Diannong) giang.
Không cần phải đi về các tỉnh xa thuộc vùng biên cương
miền tây của đất nước: hồi cuối tháng Chín, các quan chức yêu cầu giáo viên ở
thành phố Hạ Môn (Xiamen) vùng
đông nam phải nộp lại hộ chiếu của họ trước kỳ lễ quốc khánh vào đầu tháng Mười,
nhằm ngăn cản họ đi du lịch tới Hong Kong gần đó hoặc ra nước ngoài mà không
được cho phép chính thức. Đây là một chiến thuật quen thuộc ở Tây Tạng và Tân
Cương nhưng là điều mới mẻ ở các thành phố lục địa trên vùng duyên hải phía
đông.
SỰ TRỞ VỀ CỦA QUÁ
KHỨ
Những câu chuyện này kết hợp lại, cùng với nhiều câu
chuyện khác nổi lên trong 5 năm kể từ khi Tập lên cầm quyền chứng tỏ rằng nhà
nước Trung Quốc đang đối phó với những mối bất bình và những sự căng thẳng
chính trị hiện đại bằng những công cụ đàn áp mà họ đã bắt đầu vứt bỏ. Đất nước
Trung Quốc đã có những bước tiến rất dài về công nghệ và phát triển kinh tế
trong vài thập niên qua. Trên mặt trận chính trị, nó chỉ đi loanh quanh.
Tập không phải là Mao Trạch Đông (Mao Zedong). Nếu như Mao dùng
các phong trào quần chúng để khuấy động mọi chuyện lên, Tập nhấn mạnh vào sự ổn
định và trật tự. Mao sỉ vả Khổng Tử như là một nhân vật “phong kiến” mà những
tín điều đã kiềm hãm Trung Hoa; Tập lại tán dương những giá trị Khổng giáo
truyền thống. Thế nhưng quá khứ đang thực hiện cuộc quay về đáng chú ý. Các
trại cải tạo, một cơ chế được ưa chuộng để kiểm soát xã hội trong những thập
niên 1950-1960, đã dần dần không được sử dụng nữa nhưng những ngày này, chúng
lại trở thành mốt thời thượng. Các tù nhân chính trị có thời bị ngăn không cho
ra nước ngoài chữa bệnh nhưng vào thập niên 1990, những nhà ly khai đang bị ở
tù như Ngụy Kinh Sinh (Wei Jingsheng) và
Vương Đán (Wang Dan) đã
được ra tù để chữa bệnh và được phép ra nước ngoài. Khi người được giải Nobel
Lưu Hiểu Ba bị bệnh ung thư năm 2017, việc Bắc Kinh từ chối, không cho phép ông
được chữa trị ở nước ngoài, gây cảm tưởng như là một cuộc quay lại thời kỳ
trước cải cách. Những người tiền nhiệm của Tập đã đưa ra giới hạn nhiệm kỳ của
nhà lãnh đạo đất nước; Tập lên ngôi và dỡ bỏ cái rào chắn này. Sách Mao tuyển
bị đặt qua một bên – đây là thời đại Tư tưởng Tập Cận Bình.
Một cuộc đảo chiều hoàn toàn khác so với các thập niên
gần đây là cách thức mà những kỹ thuật có thời chỉ dùng ở những vùng cần được
kiểm soát chặt chẽ hơn của đất nước đã di chuyển sang những vùng từ trước tới
nay được kiểm soát lỏng lẻo hơn. Trước kia những khu vực tương đối tự do có vẻ
như ngày càng mở rộng: báo chí ở những địa phương gần biên giới với Hong Kong
chẳng hạn, đã bắt đầu vận hành ngày càng giống với các đối trọng của họ ở phía
cựu thuộc địa của Anh quốc. Ở một số thành phố của Tây Tạng và Tân Cương, đời
sống thường nhật có vẻ giống, ít ra là bề ngoài, với đời sống ở bất kỳ thành
phố nào trong lục địa. Ngày nay trái lại, dòng chảy đang theo hướng ngược lại.
Kết hợp với nhau, việc tái khởi động những cung cách
cũ tồi tệ và cuộc chuyển dịch về hướng đông các cơ chế kiểm soát đã làm cho các
nhà quan sát chính trị Trung Quốc phải giật mình và thôi thúc họ suy nghĩ lại
rất nhiều giả định về con đường đi tới của đất nước này kể từ khi nó bắt đầu
một kỷ nguyên cải cách gần bốn mươi năm về trước.
Đây cũng là một phần của sự thay đổi kinh tế. Tăng
trưởng kinh tế chậm lại đã buộc đảng Cộng sản phải tìm những câu chuyện mới để
giải thích tại sao đảng xứng đáng được nắm giữ quyền lực, và khả năng của đảng
trong việc duy trì sự ổn định xã hội được đưa lên thành điểm trung tâm để rao
giảng cho công chúng. Cũng với lý do như vậy, bộ máy tuyên truyền của nhà nước
ngày càng dựa nhiều vào các chủ đề chủ nghĩa dân tộc vị chủng và niềm tự hào về
những thành tựu của người Hán. Không phải ngẫu nhiên mà những người bị hành hạ
vì những biện pháp khắc nghiệt nhất là người thuộc về những nhóm sắc tộc
phi-Hán; còn trong trường hợp đảng Quốc gia Hong Kong, họ bị coi là người Hán
nhưng đã trở thành kẻ phản bội sắc tộc của họ. Những sự thay đổi này bắt đầu
trong thời kỳ chuẩn bị cho cuộc thăng tiến của Tập trong giới lãnh đạo Đảng vào
cuối năm 2012, bốn tháng trước khi ông ta trở thành chủ tịch. Từ đó, quá trình
thay đổi được tăng tốc một cách ngoạn mục dưới sự theo dõi của ông ta, một phần
bởi vì ông ta có nỗi ám ảnh cá nhân đối với trật tự.
Những cuộc đàn áp gần đây cũng được khích lệ bởi các
yếu tố quốc tế. Tình hình đã khác đi vì Đảng chỉ trả một cái giá tương đối nhỏ
ở nước ngoài cho những hành vi đàn áp ở trong nước. Trong quá khứ, những động
thái tự do hóa nhỏ thể hiện một khao khát của Bắc Kinh muốn tránh, hoặc ít ra
là làm giảm xuống mức tối thiểu, sự phản kháng của các nước khác, các nhà đầu
tư nước ngoài hoặc các tổ chức quốc tế về nhân quyền. Ngày nay, Tập và những
cận thần của ông ta ít lo lắng hơn, họ tin rằng sự giàu có và tầm quan trọng
chiến lược của Trung Quốc sẽ hạn chế mọi cuộc bất đồng sinh ra từ sự đàn áp ở
trong nước – đây cũng là lối tính toán đã làm cho các nhà lãnh đạo độc tài khác
thêm bạo dạn, chẳng hạn như gia tộc cầm quyền ở Arab Saudi. Cộng thêm vào điều
này là trạng thái hỗn loạn về chính trị ở Hoa Kỳ và châu Âu và rõ ràng đó là lý
do tại sao các lãnh đạo Bắc Kinh nghĩ rằng họ có thể làm mà không bị trừng phạt
những gì mà những người tiền nhiệm của họ đều né tránh. Trừ phi các nhà lãnh
đạo ở khắp nơi có thể tập hợp đủ lòng dũng cảm để thách thức những hành vi vượt
qua giới hạn của Bắc Kinh, và trừ phi các nhà quan sát nhận ra rằng những biến
cố có vẻ như riêng biệt kia là một phần của một làn sóng đàn áp duy nhất thì
đừng mong đợi những tin tức phát ra từ Tân Cương hoặc Hong Kong sẽ sớm thay
đổi.
Kelly Hammond là Phó giáo sư Lịch sử, Đại học Arkansas. Công
trình nghiên cứu của bà tập trung vào lịch sử Hồi giáo ở Đông Á và các tộc
người thiểu số ở vùng biên địa của Trung Quốc.
Rian Thum là Phó giáo sư Lịch sử Đại học Loyola ở New
Orleans, nghiên cứu viên ở Đại học Nottingham. Nghiên cứu của ông tập trung vào
sự chồng lấn giữa Trung Quốc và thế giới Hồi giáo.
Jeffrey Wasserstrom là Giáo sư Lịch sử Đại học California ở Irvine
và đã viết rất nhiều về các cuộc phản kháng của dân chúng ở Trung Quốc.
————
[1] Orwellian: từ
dùng để chỉ tính chất xã hội “tù ngục” dưới chế độ độc tài hoặc toàn trị, xuất
phát từ tác phẩm của nhà văn George Orwell. George Orwell (1903-1950): nhà văn,
nhà báo, nhà bình luận người Anh. Tác phẩm của ông đầy hình ảnh ẩn dụ để lên án
bất công xã hội, chống lại chủ nghĩa toàn trị và ủng hộ chủ nghĩa dân chủ xã
hội. Tác phẩm nổi bật của ông là Trại súc vật (1945), 1984 (1949)…
Nguồn: Viet-studies