Vũ Thư Hiên
 |
| Nguyễn Chí Thiện |
Nguyễn Chí Thiện ở tù cùng với tôi tại trại Phong Quang, Lào Cai.
Phong Quang là một trại trung ương, trại lớn. Theo sự đánh giá của những tù nhân có thâm niên cao, từng ở qua nhiều trại, thì nó chỉ đứng sau trại Quyết Tiến, hoặc còn gọi là Cổng Trời, ở Hà Giang, tính về mức độ dữ dằn.
Tôi ra tù trước Nguyễn Chí Thiện vài tháng, hoặc nửa năm chi đó. Người ta thả tôi với điều kiện ngặt nghèo - phải được một cơ quan, xí nghiệp nhận. Gia đình, bè bạn chạy xất bất xang bang, cuối cùng cũng gặp được một ông giám đốc dám làm cái việc không ai muốn làm. Tôi được ký hợp đồng tạm tuyển, tạm tuyển thôi, làm công nhân bốc vác ở Công ty cung ứng vật liệu xây dựng Hà Sơn Bình. Nó là cái tỉnh mới, gồm Hà Đông, Sơn Tây và Hoà Bình, theo sáng kiến của ông tổng bí thư anh minh được ca ngợi là ngọn đèn 200 bougies soi đường cách mạng (Lê Duẫn bbt). Ông giám đốc tốt bụng không bắt tôi phải ở nhà tập thể của công ty, hết ngày làm việc thì về nhà mình ở Hà Nội.
Tôi không phải bốc vác ngày nào. Ông giám đốc tên Vinh bảo:
- Chúng tôi biết đồng chí là ai mà. Đồng chí có nhiều kinh nghiệm công tác, cứ ở lại văn phòng giúp công ty. Người ta có hỏi chúng tôi khắc biết cách nói..
Nguyễn Chí Thiện được thả về nguyên quán Hải Phòng, ở đấy anh còn bà chị.
Ra tù cùng chuyến với Thiện còn có hai người bạn. Về đến Hà Nội là họ kéo nhau đến thẳng nhà tôi. Vợ tôi đã tăng gấp đôi lượng gạo cho bữa cơm, vậy mà một loáng đã hết veo. Vợ chồng tôi ăn cầm chừng, coi như không ăn.
Trước khi đi tù lần thứ nhất, Nguyễn Chí Thiện làm nghề dạy học. Thiện kể: anh rơi vào tù là do khi giảng cho học trò về thế chiến thứ hai, anh quên vinh danh Hồng quân Liên Xô, mà ca ngợi công lao của Mỹ và đồng minh.
Anh đi tù lần thứ hai vì những bài thơ bị coi là phản động do những tên chỉ điểm tố giác. Chỉ điểm là một nghề phụ của những công dân tốt.
Lần này được thả, anh cầm bằng thất nghiệp trăm phần trăm. Trở về nghề gõ đầu trẻ chắc chắn không được rồi. Làm thầy giáo trong nhà trường xã hội chủ nghĩa nếu lý lịch không sáng như gương thì cũng phải là người không một lần vướng vòng lao lý. Các cơ quan, xí nghiệp nhà nước chỉ cần lướt qua lý lịch hai lần tù của anh là xua anh như xua tà. Anh sống vắt mũi bỏ miệng, lúc đói lúc no.
Thỉnh thoảng, chẳng có việc gì để làm, anh lên Hà Nội thăm tôi và bạn tù cũ: Trình Hàng Vải, Vĩnh Đại Uý, Văn Thợ Mộc, Dũng Con..., hi vọng anh em mách giúp bảo giùm cách nào đó để sống qua ngày.
Trình Hàng Vải hiến kế cất đũa xe đạp về bán ở Hải Phòng, anh em góp vốn. Thiện đi được vài chuyến trót lọt, cũng kiếm được chút đỉnh. Cái may không dài - vào một ngày đông, anh đụng thuế vụ. Thấy Thiện mặt gày quắt, áo bông lại to xù, người nhà nước liền đè ra khám. Những bó đũa xe đạp quấn quanh người bị tịch thu. Thế là mất cả chì lẫn chài.
Tôi may mắn. Đang loay hoay không biết cách nào kiếm sống thì bất ngờ gặp lại ông bạn cũ, trước kia là giảng viên thông tin khóa 6 trường sĩ quan lục quân Trần Quốc Tuấn.
Lê Sĩ Thiện là con dao pha, việc gì đến tay anh cũng làm được. Trước khi về hưu, anh là giám đốc nhà máy điện Lào Cai. Mặt hàng đầu tiên chúng tôi sản xuất là bột nở thực phẩm. Chúng tôi gặp thời – trước kia bột nở phải nhập của Tàu, nay hai nước lủng củng, không có hàng về, cái quẩy giờ chỉ to bằng ngón tay. Các bà bán cháo quẩy ào ào mua bột nở của chúng tôi. Nhờ nó cái quẩy lại phồng to như cán búa.
Thấy bột nở chạy, Nguyễn Chí Thiện muốn lấy một ít về Phòng bán thử. Nhưng ngay cả tiền trả hàng mẫu anh cũng không có. Với bạn tù, tôi không tiếc. Nhưng việc này phải được Lê Sĩ Thiện bằng lòng.
Chúng tôi khởi đầu làm bột nở bằng hai bàn tay trắng. Gõ đủ mọi cửa có thể gõ mới vay được năm chục bạc, bằng lương kỹ sư một tháng. Được cái việc sản xuất không cần nhiều thiết bị lôi thôi, làm ra nhanh, chẳng mấy chốc chúng tôi đã có những đồng lãi đầu tiên. Tuy vậy, mới bắt tay vào sản xuất, tiền thu chưa được bao nhiêu. Bán chịu trong những ngày ấy là khó với người ít vốn, đã thế nó mang lại sự xúi quẩy, như người ta tin.
Lê Sĩ Thiện không quen Nguyễn Chí Thiện, hai người mới chỉ gặp nhau vài lần ở nhà tôi. Tôi e anh không bằng lòng. Nhưng tôi lầm. Lê Sĩ Thiện biết chúng tôi thân nhau, mà cũng có thể trong thâm tâm anh có cảm tình với những người bị bỏ tù vì tội chống chế độ.
Anh gãi đầu, rồi quyết:
- Mình lấy vốn thôi, Để cậu ấy bán xong trả sau.
Vào thời gian ấy chẳng ai trong chúng tôi, những bạn tù của Nguyễn Chí Thiện coi anh là nhà thơ, mặc dầu không ít thì nhiều chúng tôi đều được anh thì thầm đọc cho nghe thơ anh trong những buổi chiều tù đằng đẵng. Anh cũng thật thà thú nhận:
Thơ của tôi không phải là thơ.
Mà là tiếng cuộc đời nức nở.
Tiếng cửa nhà giam ngòm đen khép mở.
Tiếng khò khè hai lá phổi hang sơ.
Tiếng đất vùi đổ xuống lấp niềm mơ.
Tiếng khai quật cuốc đào lên nỗi nhớ.
Nhưng cũng có những vần thơ của anh tôi nghe một lần mà nhớ mãi:
Người xưa ngẩng đầu nhìn trăng sáng,
Rồi cúi đầu thương nhớ cố hương.
Còn tôi – ngẩng đầu nhìn nhện chăng tơ vướng,
Rồi cúi đầu nhặt hạt cơm vương.
Từ hai câu: "Cử đầu vọng minh nguyệt, Đê đầu tư cố hương" của thi hào Lý Bạch mà bật ra sự liên tưởng so sánh vừa hồn nhiên vừa đau đớn ấy, hồn thơ trong Nguyễn Chí Thiện thức giấc. Nó đặc biệt gợi nhớ cái xà lim cấm cố ai từng qua thì không thể nào quên.
Nhưng khi Lê Sĩ Thiện nghe những vần thơ khác thì anh giật thót:
Đảng như hòn đá tảng
Đè lên vận mạng quê hương.
Muốn sống trong hòa hợp yêu thương,
Việc trước nhất phải tìm phương hất xuống.
Thơ của Thiện thẳng quá, bộc tuệch quá, làm anh sợ. Là con người sống trong xã hội chủ nghĩa mang trong mình cái sợ được chương trình hoá, được định hình trong vô thức, anh ngẩn người, không thốt nên lời.
- Một tâm hồn quá trong sáng – anh nghĩ ngợi hồi lâu - Rất thật thà. Người như thế rồi còn gặp nhiều nguy hiểm.
Nhờ buôn bột nở, Nguyễn Chí Thiện nhanh chóng trang trải được nợ nần, thậm chí còn dư chút đỉnh giúp họ hàng ở quê, giúp các bạn tù còn loay hoay tìm kế sinh nhai. Ấy là sau này Thiện tâm sự tôi mới biết.
Thiện rất sòng phẳng. Bán được nhiều rồi, tích được lãi làm vốn rồi, anh lấy hàng lần nào trả lần ấy, không dây dưa.
Một lần, anh dồn tất cả tiền có được để mua một lượng hàng lớn theo yêu cầu của người đặt hàng. Hoá ra ở miền Nam bấy giờ rất thiếu bột nở cho cao su để làm dép Thái Lan. Ông lái buôn từ Sài Gòn ra nghe nói Hải Phòng có thứ đó, liền mua thử. Thấy thứ bột tuy chất còn kém nhưng tạm dùng được, mới đặt hàng, có bao nhiêu mua bấy nhiêu. Thiện mừng ra mặt, tính chuyến này sẽ lãi to. Ai ngờ lại thất bại nặng. Tất cả số bột nở anh mang về đều bị thuế vụ tịch thu.
Vụ ấy tôi hoàn toàn không biết. Chỉ thấy Thiện vắng mặt lâu, không lên lấy hàng.
Đùng một cái, Trình Hàng Vải hớt hơ hớt hải đến báo: “Thiện bị bắt lại rồi!”
Anh bàn với tôi và các bạn góp tiền đưa cho bà chị Thiện đi tiếp tế. Chúng tôi, tất nhiên, không được thò mặt ra trong việc này.
Thì ra thời gian Thiện vắng bóng là lúc anh âm thầm chép lại toàn bộ thơ anh làm trong tù rồi đột nhập đại sứ quán Anh, nhờ họ chuyển ra nước ngoài. Tập thơ đầu tiên của Thiện được in ở Mỹ với tựa đề “Hoa Địa Ngục” tên tác giả là Vô Danh. Chi tiết vụ này thế nào mọi người nay đã biết.
Mãi sau tôi mới được nghe kể chuyện gì đã xảy ra trong chuyến lấy hàng lần chót của Thiện mang về Hải Phòng.
Một người bạn của Thiện, đại uý Bảo chính đoàn cũ, giờ đạp xích-lô, một buổi tối vắng khách mới rẽ vào thăm Thiện. Đẩy cánh cửa không bao giờ khoá vào nhà bạn, anh thấy trong nhà tối om. Bật lửa lên soi thì thấy Thiện nằm co trên giường.
- Điện đóm sao thế này? Đèn đâu? - anh hỏi.
Thiện ngỏng đầu lên:
- Bán rồi!
- Bán rồi là thế nào?
- Bán rồi là bán rồi, chứ còn thế nào.
Thì ra sau vụ bị tịch thu tất cả số bột nở trên tàu, Thiện chẳng còn đồng nào trong túi. Về được đến nhà, bụng đói cật rét, trong nhà chẳng còn gì đáng giá ngoài cái bóng điện 15 watts. Bèn tháo ra mang đi đổi được một bơ gạo (bơ, tức là cái vỏ hộp sữa đặc, một thời được dân chúng coi là đơn vị đo lường) về nấu cháo. Ăn cháo xong, đắp chăn ngủ.
Anh cựu đại uý bảo Thiện:
- Cậu có khai với chúng nó là bột nở không đấy?
- Không.
- Cậu khai sao?
- Bảo: tôi không biết, người ta thuê tôi mang thì tôi mang.
Anh bạn thở phào:
- Thế thì có cơ cứu vãn. Chúng nó mà biết là bột nở thì xong phim. Nghe đây, tớ có quen bọn ấy.
- Quen thế nào?
- Chuyện làm ăn ấy mà.
Thiện chồm dậy:
- Liệu lấy lại được không?
- Còn tùy tình hình. Mình sẽ hỏi.
- Nhất rồi – Thiện reo lên – Nhưng có phải đấm mõm chúng nó không? Tớ không còn xu nào dính túi đâu đấy nhá.
Anh bạn gãi đầu:
- Không. Nhưng thế nào thì cũng phải đãi chúng nó một chầu.
Thiện lầu bầu:
- Tớ nói rồi – tớ không còn xu nào đâu.
- Để tớ lo. Sau, cậu trả lại tớ.
Anh cựu đại uý điều đình thế nào không biết. Một bữa thịt chó được anh tổ chức, không linh đình, nhưng ê hề. Đến lúc ấy Thiện mới biết bọn thuế vụ chẳng biết cái chúng thu là cái quái gì. Cứ thứ gì mà người mang không trình ra được hoá đơn là coi như hàng lậu, thu tất.
Thiện được trả lại tất cả số hàng bị thu.
Bữa ấy Thiện say khướt. Say đến nỗi không biết làm sao mình về được tới nhà. Anh không bao giờ uống rượu. Phần lớn thời gian đời anh trôi qua trong tù, nơi không thể có rượu, trừ những người trong toán tự giác. Những người này thỉnh thoảng cũng được một lần say sưa nhờ đổi chác với dân bản lân cận những vật dụng mà tù được mang theo người khi vào trại.
Tôi hỏi Thiện chuyện này khi chúng tôi được sống cùng nhau trong một căn hộ tại Strasbourg, thành phố miền Bắc nước Pháp.
- Đó là lần đầu tiên tôi uống rượu, ông ạ - Thiện nói - Trước đó cũng có lần nhấp một tí, trong một đám giỗ, chẳng thấy ngon lành gì. Cay xè.
- Say thế làm sao về? – tôi hỏi.
- Ông này buồn cười, anh đại uý bạn tôi chở tôi về chứ. Anh ta có cả một cái xích lô cơ mà.